روستای قورتان از توابع بخش بن رود شهرستان ورزنه در شرق اصفهان و در حاشیه شمالی زاینده‌رود واقع گردیده است.
در مورد وجه‌تسمیه این روستا چنین بیان‌شده که در زبان پهلوی مناطقی را که نسبت به محیط پیرامون خود، گودتر بوده است، گور می‌نامیدند با توجه به چنین ویژگی‌ای، این روستا نیز نام گورتان را به خود گرفته است.
در مرکز این روستا و در حاشیۀ زاینده‌رود قلعه‌ای با مساحت ۴۵۰۰ مترمربع واقع گردیده که تا سی سال پیش مورد استفاده اهالی روستا بوده و در حال حاضر تعداد معدودی در آن زندگی می‌کنند. در مورد شکل‌گیری این‌گونه قلعه می‌توان مهم‌ترین علت را مسئله امنیت بیان کرد. زندگی در مناطق ناامن مردم را به ساختن ارگ، قلعه، برج و بارو مجبور کرده است. اکثر این قلعه‌ها در زمان بعد از صفویه، به علت ناامنی‌های ایجادشده (به‌ویژه حمله افغان‌ها به ایران) شکل‌گرفته‌اند.
با توجه به تقسیم‌بندی قلعه‌های ایران به دو نوع جلگه‌ای و کوهستانی، مصالح ساختمانی آن‌ها نیز متفاوت است.
طرح اصلی قلعه‌های جلگه‌ای مربع و یا مربع‌مستطیل است که در چهارگوشه آن برج‌های مدور برای دفاع ساخته‌شده‌اند. مصالح این قلعه‌ها خشت و گل است و به‌ندرت از آجر و گچ استفاده‌شده است. بارو (دیوار ضخیم) این قلعه‌ها چینه (دیوارهای گلی که آن را بندبند می‌سازند) است یا با خشت‌های قطور ساخته‌شده است، برای استحکام آن قطر و ضخامت بعضی از باروها به چهار متر هم می‌رسید.
۱- موقعیت طبیعی اثر:
ارگ قورتان واقع در روستای قورتان مرکز دهستان گاوخونی از توابع بخش بن رود (ورزنه) استان اصفهان و در ۱۱۰ کیلومتری شرق اصفهان ۴۵ کیلومتری تالاب گاوخونی و در مسیر جاده اصفهان ورزنه واقع گردیده است. رودخانه زاینده‌رود در طی مسیر حرکت خود به‌طرف تالاب گاوخونی از غرب و جنوب غربی این روستا عبور می‌کند. این روستا از سمت شمال به بیابان و روستاهای باقرآباد و شریف‌آباد و از شرق به روستای اشکهران متصل می‌باشد.
قورتان و روستاهای مجاور آن ازنظر زلزله در پهنه‌بندی زلزله با خطر پایین قرارگرفته است.
مشخصات اثر:
مجموعه ارگ قورتان با مساحت تقریبی ۴۳۰۰۰ مترمربع در جنوب روستای قورتان و در حاشیه رودخانه زاینده‌رود واقع گردیده است. در حال حاضر این قلعه با یک حصار خشتی و ۱۳ برج دیدبانی (قله دارای ۱۵ برج بوده که دو برج در شمال شرقی آن تخریب‌شده) محصور گردیده است.
بنا دارای دو ورودی متقارن در مرکز ضلع‌های شمالی و جنوبی (حاشیه زاینده‌رود) به‌صورت متقارن می‌باشد ) فرم و تزئینات برج‌های نگهبانی دربرگیرنده این دو ورودی نسبت به دیگر برج‌های قلعه متفاوت می‌باشد. این مجموعه دارای یک بافت فشرده ارگانیک می‌باشد (تصویر شماره ۱۲) که از مهم‌ترین دلایل این نوع شکل‌گیری، می‌توان به دو مسئله امنیت و سازگاری با اقلیم منطقه اشاره کرد.
دسترسی‌ها در این مجموعه توسط یک مسیر حرکت اصلی می‌باشد که به شکل ارگانیک از ابتدای ورودی شروع‌شده و در مرکز بافت از بین بناها عبور کرده و به‌صورت یک کمربند کل مجموعه را دور می‌زند. از این مسیر، دسترسی‌های فرعی که اکثر آن‌ها بن‌بست می‌باشند منشعب شده و ارتباط بین بناها را برقرار می‌نمایند. اکثر بناهای قلعه دارای پلانی ساده می‌باشند که در یک طبقه و با پوشش طاق آهنگ شکل‌گرفته‌اند. تنها درصد کمی از بناهای این قلعه در دوطبقه ساخته‌شده‌اند که دسترسی به طبقۀ دوم معمولاً توسط پله‌های سادۀ خارجی امکان‌پذیر می‌گردد.
نوع معماری، دسترسی‌ها و فرم بناها در این مجموعه نمایانگر معماری گرم و خشک می‌باشد. فضای داخلی اکثر بناهای این قلعه دارای سادگی مختص خود می‌باشند و تنها در تعداد محدودی از این بناها تزئینات مشاهده می‌گردد. این مجموعه دارای فضاهای خدماتی و بهداشتی و مذهبی از قبیل، آسیاب، حمام، مسجد، حسینیه و بازارچه می‌باشد که همگی در حاشیه و یا در امتداد راه اصلی داخل قلعه شکل‌گرفته‌اند (تصویر شماره ۱۳).
علاوه بر این، خانه‌های مسکونی با معماری زیبای مجموعه بیانگر نوع معماری و فرهنگ این روستای تاریخی می‌باشند. در سال ۱۳۸۲ براثر طغیان رودخانه بخشی از جبهه جنوبی قلعه و یکی از برج‌های آن تخریب‌شده است. بررسی‌های اولیـه و مطالعات میدانی، این‌گونه نشان می‌دهد که هسـته اولیـه این مجـموعه به‌صورت یک قلعه کوچک به نام قلعه نواب (بر اساس مطالعات انجام‌گرفته در کتاب تاریخ نصف جهان انصاری، نام‌گذاری این قلعه به خاطر استقرار یکی از سیصد و شانزده نایب بنی امیه در این محل بوده است.) با چهار برج و دیوارهای کوتاه بوده که در ضلع جنوب غربی قلعه فعلی جای داشته.
نوع معماری و فشردگی در این قسمت بیانگر قدمت بیشتر این مجموعه می‌باشد. (تصاویر شماره ۱۴ و ۱۵) در هنگام توسعه ارگ دیوارهای دو جبهه غربی و جنوبی بر هستۀ اولیه منطبق می‌گردد. آنچه شواهد موجود نشان می‌دهد بعد از ساخت قلعه اولیه باگذشت زمان و ایجاد امنیت بناها و باغ‌هایی (با حصار و محدوده مشخص) در خارج از این قلعه ساخته می‌شود ولی پس از مدتی دوباره تصمیم به ایجاد حصاری، (این بار در محدوده‌ای وسیع‌تر) گرفته می‌شود که این مسئله در ساخت برج جدید بر روی برج قدیمی (جبهه غربی) و برخی از خانه‌ها (در جبهه شرقی) به‌خوبی مشهود است.
بر طبق اطلاعات جمع‌آوری‌شده در داخل این قلعه سه باغ بانام‌های باغچه گل، کربلایی علی و باغ حاج میر اکبر وجود داشته که باگذشت زمان و نیاز به زمین جهت توسعه بناهای داخل قلعه این باغات تخریب و به‌جای آن‌ها خانه‌هایی برپاشده است.
بر طبق مطالعات انجام‌گرفته بر روی هسته اولیه قلعه و وضع موجود آن، این مجموعه دارای ۱۵ برج نگهبانی (تصویر شماره ۱۷) در خارج قلعه و یک برج کوچک در داخل قلعه (مربوط به هسته اولیه) بوده که یکی از برج‌های خارجی (واقع در جنوب غربی) کاملاً ویران و یک برج دیگر به‌صورت نیمه ویران می‌باشد (واقع در جبهه غربی).
تخریب و آسیب‌دیدگی این دو برج به خاطر قرارگیری در مسیر حرکت آب زاینده‌رود و طغیان‌های فصلی آن می‌باشد.
اکثر برج‌های این قلعه در دوطبقه بنا گردیده‌اند که طبقه دوم محل استراحت نگهبان برج بوده است. از برج‌های مذکور دو برج در وسط اضلاع شمالی و جنوبی بزرگ‌تر و زیباتر می‌باشند که ورودی‌های قلعه نیز در آن‌ها تعبیه‌شده است. این دو برج با فضای داخلی به‌صورت هشت‌ضلعی در دوطبقه بنا گردیده‌اند. با استناد به صحبت‌های افراد کهن‌سالی که در این قلعه زندگی می‌کرده‌اند این دو برج تا سی سال پیش دارای درب‌هایی چوبی بزرگی بوده که اکنون اثری از آن‌ها بر جای نمانده
