بخش جرقویه سفلا
بخش جرقویه سفلا، واقع در جنوب شهرستان اصفهان از شمال به بخش های مرکزی و جلگه در شهرستان اصفهان، از مشرق و جنوب شرقی به بخش جرقویه علیا، از جنوب غربی و مغرب به بخش مرکزی شهرستان شهرضا محدود می شود. این بخش مشتمل است بر دو دهستان به نام های جرقویه وسطا و جرقویه سفلا، ۲۹ آبادی و سه شهر به نام های نیک آباد (مرکز بخش )، محمدآباد و نَصرآباد. آبادی های آن عمدتاً در دشت قرار دارند.
ازجمله کوه های مهم آنجاست : محمدْنوجوان (بلندترین قله ح ۲۹۹، ۲ متر) که در دامنه شمال شرقی آن چاه آبی به نام چاه میش وجود دارد. لاخَتْنی (بلندترین قله ح ۳۳۱، ۲ متر). دنبالِگردَنه (بلندترین قله ح ۰۲۴، ۲ متر)؛ می می نی (بلندترین قله ح ۰۵۰، ۲ متر) و گورِه (بلندترین قله ح ۹۰۰، ۱ متر؛ جعفری ، ج ۱، ص ۲۵۸، ۴۸۴، ۴۹۰، ۵۰۴، ۵۲۹).
زمین های این بخش با آب زاینده رود * آبیاری می شود. از گیاهان زبان گنجشک ، گز و خارخَسَک و از جانوران پلنگ ، گرگ ، کفتار، شغال ، روباه ، آهو، خرگوش ، بز کوهی ، قوچ ، میش ، جوجه تیغی ، کبک و تیهو در آن یافت می شود. اهالی آن به زراعت ، باغداری ، دامداری و صنایع دستی اشتغال دارند.
آب مصرفی بخش از رود، چشمه ، چاه و قنات تأمین می شود. گندم ، جو، پنبه ، تره بار، کنجد، زردآلو، انگور، انار، پسته ، توت و سنجد از محصولات آنجاست (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۷۱، ص ۱۰۰، ۱۰۳، ۲۷۵). از صنایع دستی ، قالی بافی با طرح های نائینی ، کاشانی ، نجف آبادی ، لچک ترنج ، قابی ، درختی ، کله اسبی ، ماه ترنج و گل حاشیه ای در آن رایج است (همان ، ج ۷۱، ص ۱۰۰، ۲۷۵). معادن سنگ فیروزه در جنوب محمدآباد و نیک آباد، خاک نسوز در جنوب آبادی پیکان ، سنگ تِراوِرْتِنْ میان راه آبادی پیکان به رامشه و معدن نمک در دو کیلومتری شمال آبادی سیان / سیون نمکی (ح ۶۶ کیلومتری جنوب شرقی اصفهان ) در این بخش واقع است .
در آبادی سیان ، نمکزاری بنام «سیون » نیز وجود دارد (همان ، ج ۷۱، ص ۱۵۱؛ نیز رجوع کنید به اسناد معادن ایران ، ص ۷۹. شفیعی نیک آبادی ، ص ۲۱۸ ـ ۲۱۹). آبادی ها و شهرهای بخش ، با راه های اصلی و فرعی به مرکز بخش و دیگر نقاط استان مرتبط می شوند. اهالی آن شیعه اند و به فارسی با لهجه محلی تکلم می کنند. جمعیت بخش جرقویه سفلا در سرشماری ۱۳۷۵ ش ، ۱۷۲، ۱۶ تن بوده که از این میان ۳۸۹، ۴ تن (ح ۲۷%) شهرنشین بوده اند.
امروزه با تبدیل شدن آبادی های محمدآباد و نصرآباد به شهر، ۸۵۰، ۱۲ تن (ح ۷۹%) از اهالی در شهر و بقیه در روستاها به سر می برند. ازلحاظ تقسیمات کشوری تا قبل از ۱۳۵۵ ش ، جرقویه سفلا به مرکزیت محمدآباد، یکی از دهستان های بخش مرکزی شهرستان شهرضا از استان دهم (اصفهان ) بود (ایران . وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج ۳، ص ۲۶۲؛ رزم آرا، ج ۱۰، ص ۵۵).
در تقسیمات کشوری ۱۳۵۵ ش ، نام دهستان جرقویه سفلا در بخش جرقویه ، از توابع شهرستان اصفهان ضبط شده است . در تیر ۱۳۷۴، نام بخش جرقویه به جرقویه سفلا تغییر یافت و این بخش با دو دهستان (جرقویه سفلا و جرقویه وسطا) تشکیل شد (ایران . قوانین و احکام ، ۱۳۷۵ ش ، ص ۱۹۴؛ ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، ۱۳۷۴ ش ، ص ۹).
در ۱۳۷۲ ش ، نیک آباد، در ۱۳۷۵ ش ، محمدآباد و در ۱۳۸۰ ش ، نصرآباد شهر شدند (ایران . قوانین و احکام ، ۱۳۷۳ ش ، ص ۷۱۵؛ ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، ۱۳۸۲ ش ، ذیل «استان اصفهان »).
برخی آثار تاریخی این بخش عبارت اند از:
مسجد جامع آبادی پیکان و غاری به نام فریدون در هجده کیلومتری جنوب غربی آبادی پیکان که پیرامون آن پیکان های مفرغی یافته شده ، آثار دژی در شهر نصرآباد، دو قلعه قدیمی در آبادی های گنج آباد (ح ۳۸ کیلومتری شمال شرقی شهرضا) و سیان و امامزاده شاه عبدالمظفر در آبادی سیان (شفیعی نیک آبادی ، ص ۲۳، ۲۶، ۶۵؛ فرهنگ جغرافیائی آبادی ها، ج ۷۱، ص ۱۵۱، ۲۳۲). برخی آبادی های جرقویه سفلا را متعلق به پیش از اسلام دانسته اند ازجمله آبادی قارْنِه (ح ۴۷ کیلومتری جنوب شرقی اصفهان ) که بنای آن را به قارن پسر کاوه آهنگر نسبت داده اند؛
آبادی پیکان (ح ۸۲ کیلومتری جنوب شرقی اصفهان ) و آبادی آذر خواران (ح ۶۲ کیلومتری جنوب شرقی اصفهان ؛ رجوع کنید به شفیعی نیک آبادی ، ص ۲۵، ۳۱، ۳۳). ناحیه قدیمی . جَرقویه معرّب گَرکویه است و در منابع به صورت های جَرْقوه و جرقوئیه هم ضبط شده است . برخی به این سبب که رودهای جرقویه علیا از شکاف کوه خارج می شوند، آن را جَرْکوهه ، از «جر» به معنای شکاف و «کوهه » به معنای بلندی دانسته اند (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه ، ج ۴، ص ۲۱۸۶؛ ارباب اصفهانی ، ص ۳۱۹). ظاهراً نخستین بار یاقوت حموی در قرن هفتم (ذیل «جرقوه »)، نام آن را با ضبط «جَرْقوه »، از قرای اصفهان ، آورده است .
حمدالله مستوفی (ص ۱۲۳ ـ ۱۲۴) در قرن هشتم ، از شهری به نام قولنجان در این ناحیه یادکرده است . این شهر که به صورت قلعه ای گِلی بود، توابعی داشت و از اعمال قومشه (قمشه ، شهرضای کنونی ) به شمار می رفت . هوایش تقریباً همانند هوای اصفهان ، محصولات آن غله و میوه ، به ویژه انگور، بود و آبش از قنات تأمین می شد.
به گفته علی جناب اصفهانی (متوفی ۱۳۰۹ ش ؛ ص ۱۸۰) جرقویه علیا و جرقویه سفلا هرکدام از بلوکات اصفهان به شمار می رفتند. جرقویه سفلا ۴۲ قریه و ۱۴۰، ۱ خانوار داشت و محصولاتی از قبیل گندم ، جوزق و خشخاش در آن به عمل می آمد و آب آن از قنات تأمین می شد (همان ، ص ۴۷، ۱۹۱). وی اطلاعی از تعداد قُراء و خانوارهای جرقویه علیا نداده ، اما درباره پسته زیاد، قله کوهی که در آن اثر دوزانوی شخصی که به سجود رفته وجود دارد و آثار شهر قدیمی قولنجان ، واقع در آبادی اسفنداران ، مطالبی دارد (رجوع کنید به همان ، ص ۱۹۱ ـ ۱۹۲). در زمان وی عموم زردشتیان ، در ناحیه جرقویه لغات پهلوی را به کار می بردند (همان ، ص ۱۲۸، ۲۴۷). در ۱۲۴۷ زین العابدین شیروانی در بستان السیاحه (ص ۱۹۹)، جرقویه را ناحیه ای متشکل از دو قسمت علیا و سفلا، با نُه قریه که آبادی پیکان بزرگ ترین آن ها بوده ، ضبط کرده است .
وی (همان جا) محصولات آنجا را پنبه و گندم و اهالی آنجا را مؤدب ، نیک نهاد و خوش اعتقاد معرفی کرده است . در دوره ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ ـ ۱۳۱۳)، جرقویه بلوکی از توابع اصفهان بود. قسمت علیای آن شش فرسخ در دَه فرسخ و آبادی های مهم آن حسن آباد، دستجرد، مالاورجرد (مالْ واجرد)، رامشه و اسفنداران بود و محصولاتی از قبیل گندم ، حبوبات ، خشخاش ، هندوانه و خربزه در آن به عمل می آمد.
قسمت سفلای آن شش فرسخ در شش فرسخ و آبادی های معروف آن محمدآباد، نیک آباد، حسین آباد، آذرخواران ، سیئان آباد (سیان )، نصرآباد و مرکز آن پیکان بود (ارباب اصفهانی ، ص ۱۰۶، ۳۱۹ ـ ۳۲۰). در همین دوره اعتمادالسلطنه (ج ۴، ص ۲۱۸۶ ـ ۲۱۸۷) پنبه ناحیه جرقویه را از حیث نرمی و سفیدی برتر از پنبه های دیگر شهرهای ایران و حتی مصر و هند دانسته است . به گفته وی (همان جا) پنبه کاغذی و گیوه پیکانی آن که در آبادی پیکان بافته می شد، بسیار معروف بوده است .
در ۱۳۲۲ ش ، برخی از آبادی های آن را راهزنانی غارت کردند (شفیعی نیک آبادی ، ص ۱۳۴). حسینعلی رزم آرا که کتابش در ۱۳۳۲ ش ، چاپ شده است ، جمعیت جرقویه را حدود ۳۰۰، ۳۰ تن ضبط و از شکارگاهی در آبادی رامشه که گورِخر در آن شکار می شده یادکرده است (ج ۱۰، ص ۵۵). وی همچنین (همان جا) به کرباس بافی زنان و وجود تیره ای از طوایف عرب در آبادی محمدآباد اشاره کرده است .
منابع : محمدمهدی بن محمدرضا ارباب اصفهانی ، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، چاپ منوچهر ستوده ، تهران ۱۳۴۰ ش ؛ اسناد معادن ایران (۱۳۰۰ ـ ۱۳۳۲ ه. ش )، به کوشش مهشید لطیفی نیا، تهران : سازمان اسناد ملی ایران ، ۱۳۷۶ ش ؛ اطلس راه های ایران ، تهران : گیتاشناسی ، ۱۳۷۴ ش ؛ اعتمادالسلطنه ؛ ایران . قوانین و احکام ، مجموعه قوانین سال ۱۳۷۲، تهران : روزنامه رسمی کشور، ۱۳۷۳ ش ؛ همو، مجموعه قوانین سال ۱۳۷۴، تهران : روزنامه رسمی کشور، ۱۳۷۵ ش ؛ همو، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال ۱۳۶۹، تهران ۱۳۷۰ ش ؛ ایران . وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران ۱۳۵۵ ش ؛ ایران . وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، ج ۳، تهران ۱۳۳۱ ش ؛ ایران . وزارت کشور. معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت . دفتر تقسیمات کشوری ، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ، تهران ۱۳۶۶ ش ؛ ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران ۱۳۷۳ ش ؛ همو، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران ۱۳۷۴ ش ؛ همو، نشریه اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی (به همراه مراکز)، تهران ۱۳۸۳ ش ؛ همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن ، تهران ۱۳۸۲ ش ؛ عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، تهران ۱۳۶۸ ـ ۱۳۷۹ ش ؛ علی جناب اصفهانی ، الاصفهان ، چاپ عباس نصر، اصفهان ۱۳۷۱ ش ؛ حمدالله مستوفی ، نزهه القلوب ؛ رزم آرا؛ علی شفیعی نیک آبادی ، گرکویه (جرقویه ): سرزمینی ناشناخته برکران کویر، اصفهان ۱۳۷۲ ش ؛ زین العابدین بن اسکندر شیروانی ، بستان السیاحه ، یا سیاحت نامه ، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست [بی تا.]؛ فرهنگ جغرافیائی آبادی های کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج ۷۱: اصفهان ، تهران : اداره جغرافیائی ارتش ، ۱۳۶۷ ش ، ج ۷۲: نائین ، تهران : اداره جغرافیائی ارتش ، ۱۳۶۰ ش ، ج ۸۱: سمیرم ، تهران : اداره جغرافیائی ارتش ، ۱۳۶۰ ش ؛ مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵: شناسنامه آبادی های کشور، استان اصفهان ، شهرستان اصفهان ، تهران ۱۳۷۶ ش ؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵: شناسنامه آبادی های کشور، استان اصفهان ، شهرستان شهرضا، تهران ۱۳۷۶ ش ؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵: شناسنامه آبادی های کشور، استان فارس ، شهرستان آباده ، تهران ۱۳۷۶ ش ؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵: شناسنامه آبادی های کشور، استان یزد، شهرستان یزد، تهران ۱۳۷۶ ش ؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۲: ۱، تهران : سازمان نقشه برداری کشور، ۱۳۷۹ ش ؛ لطف الله هنر فر، اصفهان ، تهران ۱۳۴۶ ش ؛ یاقوت حموی .