1- اَرَپا و عید نوروز:
یکی از آداب و رسوم مردم ورزنه مرسوم است ارپا هست. عید نوروز یکی از اعیاد اجتماعی و باستانی است که از قدیمالایام نه تنها در ورزنه که در کل ایران مورد احترام بوده است. قبل از فرا رسیدن سال جدید و عید نوروز مردم خود را با شیوههای گوناگونی آماده میکنند به این ترتیب که تمام مردم به خانه تکانی و نظافت مشغول میشوند، لباسهای نو تهیه میکنند، در داخل ظروفی مانند بشقاب سبزی کشت میکنند، به خرید شیرینی و آجیل میپردازند و …
گذشته اینها مردم ورزنه دارای رسم بسیار خوبی تحت عنوان “ارپا” هستند که نظیر چنین رسمی را کمتر میتوان در جاهای دیگر یافت. بدین صورت که مردم یک روز قبل از عید نوروز را در مساجد محل برای کلیه کسانی که ظرف یک سال گذشته از دنیا رفتهاند جلسه ترحیم برگزار مینمایند. در این جلسات که مدت برگزاری آن از ساعات اولیه روز تا نزدیک ظهر هست مردم گروهگروه از مسجدی به مسجد دیگر برای عرض تسلیت و طلب مغفرت به حرکت در میآیند و به این ترتیب در آستانه سال جدید شمسی یاد عزیزان خود را گرامی میدارند. چرا که در ورزنه هنگامی که کسی فوت کرد اولاً بیشتر مردم مطلع میشوند و دوماً متأثر شده به ابراز همدردی میپردازند.
همچنین در سحرگاه عید نوروز نیز مردم ورزنه بر سر خاک درگذشتگان خود حاضر شده تا نزدیک طلوع صبح به قرائت فاتحه، دعا و ثنا مشغول میشوند و آنگاه خود را به منزل رسانده بر سر سفره هفت سین حاضر میشوند که البته این مطلب عمومیت ندارد.
مراسم عید نوروز از اول تا سیزده فروردین با سرور و شادی برگزار میگردد. در این ایام کودکان برای گرفتن عیدی و هدیه سال نو به نزد بزرگان فامیل خود میروند و تمام خانوادههای خویشاوند به دید و بازدید پرداخته سنت اسلامی صله رحم را بجا میآورند.
2- سیزده بدر:
این روز که آخرین روز تعطیلات نوروزی محسوب میشود در نزد بسیار از مردم نحس محسوب میگردد به همین دلیل بیشتر مردم بهقصد تفریح و تفرج از شهر خارج و راهی کوهستانها، صحاری، باغها، امامزادهها میشوند و از طبیعتی پاک و باصفا بهره میگیرند.
از جمله اماکنی که در روز سیزده بدر مردم بیشتر به آنجا میروند میتوان به امامزاده شاه زینالعابدین ورزنه، تالاب گـاوخونی و بند شاخ کنار در نزدیکی آن، امامزادههای شاه ناصر در منطقه کوهپایه، شاه رضا در شهر شهرضا، امامزاده دالگرد (طالجرد) در 20 کیلومتری شهر ورزنه و آقا علی عباس نطنز اشاره کرد.
3- اعیاد مذهبی:
از آنجا که مردم ورزنه پیرو مکتب اسلام و مذهب شیعه اثنی عشری میباشند لذا از گذشته تا حال علاقه شدیدی نسبت به حفظ سنن اسلامی دیده میشود به همین خاطر احترام خاصی برای پیامبر و ائمه اطهار (ع) قائل هستند و در مراسم جشن و شادی این بزرگواران مانند مراسم عید مبعث، عید غدیر، فطر، قربان و ولادت و … شرکت کرده و با دادن شیرینی و شربت و خواندن سرودههای مذهبی یاد این ایام را گرامی میدارند مثلاً در عید قربان برخی از افراد گوسفندی را ذبح میکنند و گوشت آن را بهعنوان گوشت قربانی به درِ خانه خویشاوندان، همسایگان و مستمندان میبرند تا در ثواب و بهره با کسانی که در حج ابراهیمی شرکت کردهاند سهیم شوند.
همچنین هنگامی که حجاج خانه خدا به شهر و خانه خویش باز گشتند مردم ورزنه به دیدار تکتک آنها رفته ضمن آگاهی از مسائل مختلف میهمان حجاج میشوند.
از دیگر موارد شرکت مردم در جلسات مذهبی بزرگداشت نیمه شعبان ولادت باسعادت حضرت مهدی (عج) هست که مردم این روز را با آذین بستن کوچهها و خیابانها و بر پا کردن طاق نصرت گرامی میدارند.
4– برات و نیمه شعبان در ورزنه:
مردم ورزنه یک روز قبل از نیمه شعبان را برات مینامند و معتقدند ارواح مؤمنین و مؤمنات در این روز آزاد میباشند به همین خاطر مردم ورزنه در عصر چنین روزی در قبرستان و گلستان شهدای شهر حاضر شده، برای کلیه کسانی که ظرف یک سال گذشته از دنیا رفتهاند طلب مغفرت میکنند.
سپس مردم خود را برای برگزاری جشن میلاد حضرت حجت، امام زمان (عج) آماده میسازند در روز نیمهٔ شعبان که روز تولد حضرت مهدی (عج) هست مردم ورزنه خیابانها را آذین بندی مینمایند و فرش و پارچههای قیمتی را به در و دیوار آویزان میکنند و اصطلاحاً” طاق نصرت میبندند و شیرینی و نقل میان مردم توزیع میکنند و عدهٔ هم با موسیقی محلی تولد امام خود را جشن میگیرند،. در شب نیمه شعبان که شبی با فضیلت و پر خیر و بخشش است کودکان حال و هوای خاصی دارند به این خاطر که کودکان و نوجوانان به پیروی از یک رسم دیرینه به در منازل همشهریان خود رفته و با سر دادن آوازی محلی و خاص از آنها طلب عیدی و هدیه میکنند.
بدین منظور افراد خانوادههای مختلف دست به تهیه نوعی نان تحت عنوان “مالَک” میزنند که از آرد و روغن تهیه و طبخ شده است. بعضی از خانوادهها نیز به جای مالک به کودکان و نوجوانان، پول، بیسکویت و چیزهایی از این قبیل تقدیم میکنند.
دستههای مختلف کودکان و نوجوانان به این ترتیب آواز و سرود سر میدهند که یک نفر از آنها به زبان محلی اشعاری موزون میخواند که در پایان هر مصراع سایر کودکان همه یکصدا و بلند “هُییا” که نوعی نِدا به اهل خانه هست سر میدهند.
اگر خانوادهای فرزند پسر داشته باشد کودکان نام او را در آواز خود به عنوان داماد آینده میآورند تا خانوادهها را به دادن هدیه بیشتر تشویق کنند.
متن آواز و نوای کودکان و نوجوانان ورزنهای در شب نیمه شعبان همراه با معنی و ترجمه آن
آواز و نوای کودکان به زبان محلی |
حدود ترجمه و معنی آن به فارسی |
جیر جیر رُنْنی …………………هُییامالَک کرُنْنی … … … … . هُییاوِری دِلی مُنْنی … … … … هُییااگر بِمْ نَخا گُشُمْ بِونْنی … … . هُییایوز، گردو … … … … . هُییاواهام نُکیچی دارو … … .. هُییاگندم کپیچی دارو … … .. هُییاعلی[1] آقا مُنْ تـخت ناشْتْ . . . . هُییاعاروسُ مُنْ وِرُش ناشت . . . . . . هُییادستبنده مُنْ دَسْتُشْ که . . . . . . . هُییانابنده مُنْ ناشْ که . . . . . . . . . هُییااُشتُر به قطارمالَک را بیار |
جیر جیر رننی … … … … … هُییامالک را بیاورید (نوع نان)… … . هُییاکنار دل من (پیش من) بگذارید .. هُییااگر نخوردم گوشم را ببرید … … هُییاگردو، گرد است… … … … … هُییابادام نوک دارد … … … .. هُییاگندم بیسکویت دارد … … .. هُییاعلی آقا را بر تخت نشاندیم … .. هُییاعروس را کنارش نشاندیم … … هُییادستبنده را دستش کردیم … … . هُییاگلوبنده را به گلویش آویزان کردیم … هُییاشتر به قطار استمالک (یا پول) را بیاور |
5- ازدواج و آداب آن:
در ورزنه اولی یکی از بزرگان فامیل به خانه عروس میرود و با والدین عروس صحبت میکند و اگر خانواده عروس قبول کردند خانواده داماد همراه با بزرگان فامیل به خانه عروس میروند و قبالهای را به صورت موقتی تنظیم میکنند و در مورد کیفیت عقد با یکدیگر به گفتگو میپردازند به همین جهت از طرف خانواده داماد شیرینی تهیه میشود و از روحانیون محل دعوت میشود تا ضمن حضور در این جلسه صیغه شرعی عقد را قرائت کنند سپس جوانان دوست و فامیل مراسم جشن و شادی را برقرار میسازند.
لازم به ذکر است که در اغلب خانوادهها شیربها از خانواده گرفته نمیشود لیکن رسوم مهریه و جهیزیه در تمام خانوادهها کم و زیاد وجود دارد.
در مورد مهریه باید گفت که یکی از صحبتهایی که قبل از عقد صورت میگیرد در مورد مهریهای است که خانواده عروس برای دختر خود از خانواده داماد بسته به توانایی آنها تقاضا میکنند و عقیده خانواده عروس مخصوصاً در زمانهای گذشته بر این بود که هر چه مقدار مهریه زیادتر باشد از یک جهت وجهه دختر بالاتر میرود و از جهت دیگر هنگامی که اختلاف بین زن و شوهر بروز کرد شوهر نتواند فوراً زن را طلاق دهد که البته این مطلب در مورد همه خانوادهها مخصوصاً خانوادههای تحصیل کرده و فرهنگی صادق نیست. همچنین باید گفت مهریه بیشتر دختران ورزنه موارد مختلفی دارد که مهمترین آنها عبارت است از: 1- یک جلد کلام ا… مجید 2- سکه طلا 3- باغ، ملک و خانه 4- گاو و گوسفند 5- و … که بسته به سطح بینش و استطاعت افراد فرق میکند.
یکی دیگر از رسومی که همواره بار سنگینی را بر دوش خانواده دختر در ورزنه گذاشته و میگذارد تهیه جهیزیه هست که این خانوادهها باید در فاصله بین عقد و عروسی آن را تهیه کنند. اما بزرگترین مشکل بر سر راه جوانان فقط تهیه جهیزیه نیست چرا که مسائل و مشکلات بزرگتری مانند تهیه مسکن همواره سدی بزرگ بر سر راه ازدواج زوجهای جوان بوده است.
5-1-مراسم عروسی:
از خاطرهانگیزترین و به یاد ماندنیترین لحظات زندگی هر کس شب زفاف و عروسی هست. در ورزنه نیز پس از آنکه تاریخ عروسی که معمولاً همزمان با یکی از اعیاد مذهبی است گذاشته شد، زنان چادر سفید و جوانان پر شور و حال عروس و داماد را به طور جداگانه به حمامهای محل برده و مراسم حنا بندان را به بهترین نحو ممکن انجام میدهند و قبل از اینکه عروس را به خانه داماد آورند از طرف خانواده داماد غذایی تهیه میشود و از تمام دوستان و آشنایان برای صرف ناهار یا شام دعوت به عمل میآید. پس از صرف غذا مراسم رقص، و پایکوبی انجام میپذیرد آنگاه هنگامی که پاس از شب گذشت بزرگان فامیل از طرف خانواده داماد به خانه عروس رفته، او را به خانه جدید خود وارد میسازند.
نکته قابل توجه اینکه قبل از اینکه عروس وارد خانه جدید خود شود رباعیاتی[2] توسط بعضی از افراد خوانده میشود که در پایان هر مصراع از آن اطرافیان با صدای بلند «بله» همراهی میکنند و این در حالی است که شور و شعف خاصی همراه با دود اسفند فضا را آکنده ساخته است و عدهای با نُقل، فرد دیگری در حالی که سینی قرآن و اسفند را بالای سر عروس خود گرفته است او را تا در حجله همراهی میکنند.
در این موقع تخم مرغی را به دست عروس میدهند تا او به بالای سردر اتاق حجله خود بزند. فلسفه چنین کاری این است که در طول مدت زناشویی هیچکس حق دخالت در امور مربوط به این خانه و زندگی را ندارد و عروس اختیار تمام اموال خود را داشته باشد.
سپس رباعیات دیگری خوانده میشود و عروس وارد حجله خود میشود در حالی که لباس سفیدی را بر تن کرده است و آرزوی سفید بختی را دارد آنگاه اطرافیان یکیک داماد را میبوسند تا اینکه نوبت پدر میرسد که شاعر در باره او گفته است:
«شب زفاف کمتر از صبح پادشاهی نیست بهشرط آنکه پسر را پدر کند داماد»
پس از آنکه داماد وارد اتاق عروس میشود افراد کمکم متفرق میشوند و هنگامی که خبر داماد شدن به گوش خانواده عروس میرسد این خانواده غذائی را تحت عنوان “گداخته” که از شکر، روغن حیوانی، آرد نارگیل، خرما خرک و بعضی چیزهای دیگر است تهیه میکنند و به خانه عروس و داماد میبرند تا آنها بهعنوان صبحانه میل کنند.
عصر همان روز زنان سفید جامه محله در صورتی که در آن محله و یا در آن روز عزا و مصیبتی نباشد به دور هم در خانه عروس جمع شده، عروس را روی صندلی مخصوصی مینشانند و به رقص و پایکوبی مشغول میشوند. نظیر چنین مراسمی در شبهای بعد نیز در منزل پدر داماد و پدر عروس برگزار میشود و در پایان افراد فامیل بهعنوان چشم روشنی هدایایی را بهرسم یادبود تقدیم این خانواده جدید میکنند.
6-شرکت مردم در عزاداریها:
مردم ورزنه همانگونه که اعیاد مذهبی را برگزار و در شادی اهل بیت پیامبر شرکت میکنند هنگام مصیبت و عزاداری نیز یکپارچه جامه سیاه بر تن کرده و با روضه خوانی، مدیحهسرایی، سینه زنی و زنجیر زنی به این خاندان احترام میگذارند. نمونه بسیار آشکار آن شرکت مردم در تکیهها و حسینیهها و برپایی عزاداری برای سیدالشهدا هست.مردم این عزاداری را از آغاز ماه محرم تا پایان ماه صفر انجام میدهند ولی نقطه اوج آن تاسوعا و عاشورا است.
در روز تاسوعا روضه خوانی و عزاداری علاوه بر تکایا و مساجد برخی از منازل را نیز شامل میشود اما شب عاشورا و روز آن حکایت دیگری دارد چرا که همه مردم، بزرگ و کوچک، زن و مرد به نحوی در این مراسم شرکت میکنند مردها با لباس سیاه و زنان با جامه سیاه و چادر سفید شکوه خاصی را به این مجالس میدهند. در ورزنه و شهرک امام جعفر صادق (ع) جمعاً 9 حسینیه وجود دارد که عبارتاند از 1- علیا 2- حضرت ابوالفضل العباس 3- عسکریه 4- سیدالشهداء 5- کریم 6- گلشن 7- وسطی 8- فاطمیه 9- تکیه تازه (نو)
در شب عاشورا و چند شب بعد از آن مردم ضمن حضور در حسینهها و قرار گرفتن در دستههای مربوط به تکیه خود با نوحه خوانی، سینه زنی و زنجیر زنی در خیابانها به راه میافتند و از تکیهای به تکیه دیگر میروند اما زنان در شب عاشورا جهت رعایت شئون اسلامی در حسینیه خود باقی میمانند.
در روز عاشورا روز شهادت امام حسین (ع) و 72 تن از یاران باوفایش مردم ورزنه دوباره در تکایای خود حضور مییابند و ضمن برداشتن زنجیر، پرچم، عَلَم و نخل[3] بهطرف گلستان شهدای ورزنه حرکت کرده و ضمن عزاداری باشکوه برای تکتک وفات یافتگان یک سال گذشته و همچنین کلیه کسانی که در زمان حیات خود به جامعه و مردم خدمت کردهاند فاتحه و طلب مغفرت میکنند.
در پایان عزاداران حسینی در سالن گلستان شهدا اجتماع کرده زیارت عاشورا میخوانند و آنگاه برای صرف ناهاری که توسط افراد نیکوکار تهیه شده است به تکایا خود مراجعت میکنند. در عصر عاشورا نیز تعدادی از دستههای به امامزاده شاه زینالعابدین و تعداد دیگری جهت عرض تسلیت به در خانه کسانی که در سال گذشته در مجالس امام حسین (ع) شرکت میکردند و الآن متوفی شدهاند، میروند.
منبع:
ملایری ورزنه نعمت اله، 1379، مونوگرافی شهر ورزنه، پایان نامه جهت اخذ درجه کارشناسی در رشته مطالعات اجتماعی، مرکز عالی ضمن خدمت فرهنگیان شهید رجایی اصفهان.
