دریاچه نمک

هنگامی که از بخش جنوبى تالاب و از روستای خارا به طرف تالاب پیش مى رویم. ابتدا یک پوشش گیاهی شامل گز و قیچ مشاهده می شود که با گذر از آن به یک منطقه بیابانى با شن هاى روان مى رسیم و پس ازآن مى توان پهنه هاى وسیعى از نمکزارها و بلورهاى نمک را مشاهده کرد که براثر تبخیر شدید آب شور در حواشى آن برجای مانده اند.

اما این شرایط سخت محیطى بارنگ قرمز جلبک هایى که در بین نمکزارها گسترش  دارند، جلوه هاى زیبا و حیرت انگیزى را به وجود آورده است. به علت فراوانى نمک حاصل از تبخیر آب معدن نمک خارا در این منطقه فعال بوده و با وسایل مکانیکى نمک را استخراج و جهت مصارف صنعتى منتقل مى کنند.

تالاب گاوخونى ازلحاظ ویژگى هاى مرفولوژیکى از پلایاى مرکزى ایران محسوب مى شود. اصطلاح پلایا براى اولین بار توسط روسل به کار رفت و هم زمان با روسل، گیلبرت اولین زمین شناسى بود که پلاى گریت  بیسین را موردمطالعه قرارداد.

پلایا نواحى پست و لم یزرع و بیابانى است که هرز آب مناطق مجاور در ا«جمع مى شود و چون یک ناحیه بسته است، دریاچه موقتى را تشکیل مى دهد. کرینسلى (۱۹۷۰) ضمن مطالعاتى که روى پلایاى ایران انجام داده، ۶۰ پلایا را شناسایى کرده که پلایاى ورزنه (گاوخونى) یکى از آن ها مى باشد. طبق نظر وى پلایاى ورزنه حدود ۵۵۰ کیلومترمربع وسعت داشته که ۲۵% آن را جلگه رسى و ۷۵% آن را دریاچه فصلى تشکیل مى دهد که به آن دریاچه لجنى یا باتلاق نیز مى گویند. بر اساس این مطالعات پلایاى ورزنه شامل واحدهاى زیر است که در حقیقت سیماى ظاهرى منطقه گاوخونى را تشکیل داده و با توجه به آن ها ازنظر جغرافیایى زیستى و بوم شناختى در ارتباط با پراکندگى فون و فلور منطقه حائز اهمیت مى باشد.

معدن نمک گاوخونی مجاور شهر حسن آباد و روستای خارا ازجمله معادن نمک زایشی کشور می باشد. ازنظر وسعت و سهولت بهره برداری یکی از معادن بزرگ کشور به شمار می رود. حدود شصت درصد از نمک خوراکی کشور و نیز بیست درصد از نمک صادراتی از معدن نمک جرقویه علیا تأمین می شود. خلوص نمک این دریاچه ۹۰% است.
در معدن نمک گاوخونی منابع مهم و فراوان از پتاس وجود دارد چه در آنیلو مورد بهره برداری قرار خواهد گرفت و تحقیقات اولیه جهت استحصال آن انجام گرفته است.
در منطقه جرقویه علیا استعداد و زمینه فناوری نمک و مشاغل مرتبط با آن نظیر بسته بندی، تصفیه و … وجود دارد.

پلایا:

در پست ترین مناطق بعضی از حوضه های آبریز دشت های مسطحی با مشخصات ویژه تشکیل می گردند که اصطلاحاً به این مناطق پلایا گفته می شود. پلایا عمدتاً در مناطق خشک و نسبتاً گرم و کم باران قرارگرفته اند و اغلب توسط رسوبات دریاچه ای (تناوب لایه های رس، سیلت و نمک) پوشیده شده اند.
به طورکلی در فصول پرباران سطح پلایا یا بخشی از آن ممکن است به صورت دریاچه دائم یا فصلی کم عمق پوشیده شده از آب دیده شوند. به عبارت دیگر سطح آب زیرزمینی در مواقع خشک، در عمق کمی (معمولاً ۳۰ سانتیمتر تا یک متر از سطح پلایا) قرارگرفته و در مواقع پرباران برحسب میزان بارندگی، سطح آب زیرزمینی بالاآمده و در نقاط پست تر پلایا، تشکیل دریاچه های کم عمق را می دهند.

معمولاً در شرایط جوی عادی (کم باران) پلایا ازنظر شکل سطحی از حاشیه به مرکز تشکیل شده است از مخروط افکنه های حاشیه، پهنه های رسی، زون مرطوب و باتلاقی، پیوسته نمکی و دریاچه های فصلی که این مجموعه تشکیل یک پلایا را می دهند.

مسائل هیدرولوژیکی، آب وهوا و وضعیت زمین شناسی سنگ های اطراف و سنگ کف کنترل کننده شرایط حاکم بر پلایا است، به طوری که عمدتاً دو عامل آب زیرزمینی و میزان کانی های محلول در آن که توسط میزان نزولات جوی کنترل می شوند، زوناسیون موجود در پلایا را باعث می شوند. دو زون مخروط افکنه و پهنه های رسی که حواشی یک پلایا را تشکیل می دهند، ناشی از قوانین حاکم بر رسوب گذاری در دشت ها است که در آن دانه بندی رسوبات از حاشیه به داخل ریزتر می شوند که در این دو زون سطح آب زیرزمینی در مناطق دانه ای پایین و به تدریج در پهنه های رسی به سطح زمین نزدیک شده و در زون مرطوب سطح آب زیرزمین تلاقی می نماید که تشکیل زون مرطوب باتلاقی را می دهند.

زون پوسته نمکی (عمدتاً متشکل از یک لایه کلرور سدیم) درواقع توده شورابه دریاچه ای است که به دلیل اشباع بودن از املاح (کلرور سدیم) و تبخیر بالا، به صورت یک لایه سخت نمک در سطح این بخش تشکیل یافته است. آب زیرزمینی در پوسته نمک سطحی به صورت شورابه اشباع در خلل و خرج بین کریستالهای آن قرارگرفته که تشکیل سفره آب زیرزمینی فوقانی در پلایا را داده که به آن شور آبه بین کریستالی اطلاق می گردد.

سطح ایستابی شورابه زیرزمینی در پوسته نمکی پلایا در مواقع آب وهوای خشک و عادی معمولاً در عمق ۱۰ تا ۳۰ سانتیمتری سطح پوسته نمک قرارگرفته ولی در مواقع پرباران و شارژ غیرعادی، سطح آب بالاآمده و در بعضی از مناطق پلایا تشکیل دریاچه های کم عمق فصلی را می دهند.
در پلایا معمولاً به دلیل دوره های یخچالی علاوه بر پوسته نمک سطحی، چندلایه نمک که به وسیله طبقات گل دریاچه ای از یکدیگر جدا می شوند در اعماق مختلف دیده می شوند که این پدیده باعث شده رسوبات دریاچه ای در پلایا عمدتاً از دو بخش فوقانی و متشکل از تناوب نمک و گل و بخش تحتانی متشکل از طبقات گل، رس و سیلت تا سنگ کف تشکیل شوند.

نمک های جامد تا محلول در شور آبه پلایا ها چه به صورت شورابه سطحی یا شورابه زیرزمینی که ترکیب آن ها متأثر از جنس سنگ های سازندهای موجود در کل حوضه آبریز می باشند، برحسب میزان حلالیت و درجه اشباع خود تشکیل زوناسیون ترکیبی را در پلایاها می دهند،

به طوری که شورابه زیرزمینی پدیده ها که از حاشیه به طرف داخل لب شور تا اشباع تغییر می کنند به ترتیب از تیپ کربناته شروع شده و به تدریج تبدیل به شورابه تیپ سولفات کلسیم (تشکیل دهنده پهنه های گچ تبخیری سطح حاشیه بعضی از پلایاها)، شورابه تیپ سولفات سدیم (تشکیل دهنده زدن سولفات دوسود حاشیه ای)، شورابه تیپ کلرور سدیم (تشکیل دهنده پوسته نمکی) و سرانجام شورابه تیپ کلرور پتاسیم و منیزیم و کلسیم دیده می شوند.

در شورابه تیپ اخیر به دلیل حلالیت زیاد و عدم اشباع، این ترکیبات به صورت یون های Ca, mg, Sou, Na و در موارد نادر NO3, Br, I, B در شورابه بین کریستالی در خلل و خرج پوسته نمکی تشکیل می شوند. البته ممکن است به دلیل اشباع شورابه از یون های فوق در بعضی پلایاهای نادر، ترکیبات سدیم، پتاسیم، منیزیم، کلسیم، بر، برم و نیترات به صورت لایه های جامد همراه بانمک طعام تشکیل ذخایر معدنی قابل بهره برداری را در بین لایه های نمکی رسوبات دریاچه ای بدهند که عمده ذخایر سولفات دوسود پتاس و برجهان از این تیپ می باشند.

به طورکلی شورابه مدل قابل بهره برداری ازنظر املاح تبخیری به ۳ صورت دیده می شوند:

۱-شورابه های دریاچه های آب شور یا اشباع
۲-شورابه های بین کریستالی در بین پوسته ها یا لایه های نمکی دریاچه های نمک خشک که ممکن است لایه های نمکی دارای شورابه بین کریستالی، به صورت سطحی بوده یا به صورت لایه های عمقی در بین رسوبات دریاچه ای قرارگرفته باشند.
این نوع شورابه ها اغلب اشباع می باشند، به علاوه لایه های نمکی، خود نیز ممکن است از کانی های باارزش املاح تبخیری تشکیل شده باشند که شکل جامد ذخایر املاح تبخیری را تشکیل می دهند.
۳-سفره های آب زیرزمینی شور یا لب شور حاشیه دشت ها و پلایاها

امکان وجود این سه تیپ ذخایر شورابه ای و لایه های نمکی در ایران وجود دارد، نمونه شاخص اول دریاچه ارومیه می باشد که ازنظر ترکیب شیمیایی و موقعیت شباهت زیادی به (Grate Salt Lake) دارد. شورابه های تیپ دوم را در بیش از ۶۰ پلایا (دریاچه های نمک خشک) که در سرتاسر ایران گسترش دارند می توان دید که نمونه های بارز آن دریاچه نمک قم، کویر بزرگ، مرداب گاوخونی و پلایاهای ابرقو می باشد. شورابه های تیپ سوم در حاشیه های کویرهای ایران و بسیاری از مناطق خشک به صورت سفره زیرزمینی آب لب شور گسترش دارند.

نمونه بارز از دو تیپ شورابه اول شامل دریاچه نمک دریوتا و خلیج بخار (تیپ اول) و دریاچه سیرلز (تیپ دوم) در آمریکا که مورد بهره برداری گسترده املاح تبخیری می باشند که بررسی این ذخایر نشان می دهد که شباهت زیادی با دریاچه ارومیه (تیپ ۱) و اکثر پلایاهای ایران (مشابه Sears Lake یا تیپ دوم) دارد و به دلیل همین شباهت انجام بررسی های سیستماتیک جهت آگاهی از ترکیب شیمیایی دریاچه های شور ایران به ویژه در اعماق مختلف آن و امکانات بهره برداری آن ها را ضروری می نماید.