انسان از گذشته دور و از زمانی که به کشاورزی مشغول شد یا در کنار چشمه و یا در کنار رودخانه به فکر استفاده و مهار آب افتاد. چشمه‌ها به لحاظ اینکه در سطح زمین جریان داشت تنها زحمت هدایت آب به زمین‌های کشاورزی را می‌طلبید. اما گود بودن بستر رودخانه انسان را به فکر بستن بندها و ایجاد کانال‌های انتقال آب انداخت. و این تا زمانی معنی داشت که آب در بستر رودخانه در حال جریان باشد در غیر این صورت انسان می‌بایست به فکر چاره‌ای می‌بود و آن حفر چاه بود.
اولین انگیزه برای حفر چاه تأمین آب آشامیدنی انسان بود که بسیار ساده با یک ظرف سفالی و یک ریسمان انجام می‌شد اما استفاده از آب چاه برای زمین‌های کشاورزی برداشت حجم بیشتری از آب را می‌طلبید که با زور بازوی انسان هیچ تناسبی نداشت. استفاده از نیروی گاو جهت شخم زدن زمین و کارهای کشاورزی دیگر، تجربه خوبی شد تا انسان به فکر بالا کشیدن آب از چاه با نیروی گاو بیفتد.
ورزنه به مانند بسیاری از جاهای دیگر با توجه به اینکه شغل اکثر مردم و یا به عبارتی همه مردم کشاورزی بود تا قبل از ورود موتورهای آب کش از نیروی گاو جهت بالا کشیدن آب از چاه استفاده می‌کرد که از آن زمان 50 سالی می‌گذرد. معمولاً در گاو چاه‌ها از دو رأس گاو استفاده می‌شد و دو نفر نیز می‌بایست دست اندر کار این مجموعه می‌بودند. یک نفر کار هدایت گاو را بر عهده می‌گرفت و نفر دیگر مسئول آبیاری و کلیه کارهای مرتبط به زمین بود. معمولاً در این روش از آبیاری 3000 متر مربع زمین کشاورزی در یک روز به زیر آب می‌رفت.
گاوها نیز هر کدام در یک نوبت کاری یا صبح تا ظهر و یا ظهر تا بعد از ظهر به کار گرفته می‌شدند. گاوها از نژاد خاصی بوده و به آن‌ها گاو سیستانی می‌گفتند. چرا که دارای یال و کوهان بودند که هر دو ویژگی جهت استفاده برای آب کشی ضروری می‌بود. کوهان به عنوان تکیه گاه چمله و مانع از رها شدن طناب پچ بند و یال باعث می‌شد که چمله مستقیماً با گردن گاو در تماس نبوده و احیاناً باعث زخم شدن و ایجاد درد برای گاو شود.
در حین آب کشی گاوگردان معمولاً اشعاری را در قالب دو بیتی به سبک شیرازی می‌خواند. که این خود باعث عدم احساس خستگی در فرد شده و فرمان برداری گاو را بیشتر می‌نمود. وقتی که دو بیتی گاو گردان تمام می‌شد هم دلو پر آب شده بود و هم گاو می‌دانست باید حرکت کند.
گاو چاه‌ها تکنولوژی قدیم محسوب می‌شد که در به وجود آمدن آن 33 قطعه نقش اساسی داشته و با نبود هر کدام از آن‌ها آّبی بر زمین جاری نمی‌شد :
قطعات و اصطلاحات گاوچاه:
چاه:
گودالی به شکل استوانه که در زمین حفر کنند و از آن آب بالا کشند
کُکا چاه:
دو دیوار به ارتفاع 2 تا 5/2 متر که به‌صورت موازی در دو طرف دیواره چاه کشیده می‌شود و یُووَن (چرخ چاه) بر روی آن قرار می‌گیرد این دو دیوار در پایه به‌اندازه قطر چاه از هم فاصله دارند و هرچه به‌طرف بالا می‌روند از قطر کاسته شده و به هم نزدیک شده تا بتوان چرخ چاه را بر آن قرار داد.
قوچان:
گودالی شیب دار با زاویه حدود 40 درجه و طول تقریبی 10 متر که گاو در طول آن با حرکت رفت‌وبرگشت باعث کشیده شدن طناب رَند و چرخش یوُوَن (چرخ چاه) و نهایتاً بالا آمدن دلو از چاه می‌شود
یوُوَن:
(چرخ چاه) چرخی با قطر 80 تا 100 سانتیمتر و پهنای 50 سانتیمتر با محوری در وسط که دقیقاً در میانه چاه بر روی کُکا چاه (دو دیوار در دو طرف چاه) قرار می‌گیرد و با طناب رند به چرخش در می‌آید
طناب رند:
طنابی ضخیم با قطر 4 سانتیمتر و طول 12 متر که یک سر آن به دلو و سر دیگر به پَچ بَند (طناب چهار لایی که به‌مانند بازو عمل می‌کند) متصل می‌شود
طناب پَچ بَند:
یک طناب چهار لا که در دو سر آن دو سوراخ پیش بینی شده و به هنگام اتصال به طناب رند از وسط تا شده و دو بازورا به وجود می‌آورد که امکان اتصال طناب رند به گاو را فراهم می‌کند
طناب کَف بندی:
طنابی به طول 150 سانتیمتر که یک سر آن به بازوی راست طناب پَچ بند و سر دیگر آن به ران دست راست گاو بسته می‌شود این عمل باعث شده گاو در انتهای قوچان هنگام چرخش به چپ جهت بالا آمدن، طناب پچ بند از گردن آن رها نشود
طِنَفچِی:
طنابی با قطر 1 سانتیمتر و طول 14 متر که یک سر آن به خرطوم دُول (دلو) متصل شده و سر دیگر آن پس از عبور از یُووَن (چرخ چاه) به گاو متصل می‌شود کنترل این طناب به دست گاو گردان است اگر چه طول طناب به‌اندازه‌ای تنظیم شده که هنگامی که دُول (دَلو) در ته چاه است طناب کشیده شده و خرطوم به‌صورت عمودی بایستد و مانع از خارج شدن آب از دُول (دَلو) بشود و هنگامی که دُول به دهانه چاه رسید باعث شده خرطوم به صورت افقی بایستد و آب از دُول تخلیه گردد.
طناب چَمبَره:
طنابی به طول قوچان که در امتداد دیواره راست قوچان کشیده شده و یک سر آن به انتهای قوچان و سر دیگر به دیواره کُکاچاه (نیش آخر) متصل می‌شود؛ طناب چمبره یک حلقه از آن عبور داده می‌شود و افسار گاو به این حلقه متصل می‌شود؛ به هنگام بالا و پایین رفتن گاو در قوچان حلقه نیز در طناب چمبره شناور شده و در صورتی که گاو قصد انحراف از مسیر و خروج از قوچان را داشته باشد مانع می‌شود.
طناب کورَک:
طنابی که به چوب میان چاه متصل می‌شود و هنگامی که به هر علت بخواهند چرخ را در حالت ثابت قفل نموده طناب را به پره‌های جرخ می‌آویزند
تُرنِی جِلُو:
چوب استوانه‌ای شکل با طول 50 سانتیمتر که بر دهانه چاه به سمت حوضچه تخلیه آب نصب شده و طناب کوچک که به خرطوم دلو متصل است بر آن حرکت می‌کند وظیفه این استوانه گردان سهولت حرکت طناب کوچک و هدایت دلو است
ترنی عقب:
چوب استوانه‌ای شکل با طول 70 سانتیمتر که بر دهانه حوضچه تخلیه آب (قُووُو) بر دو پایه چوبی قرار گرفته و به همراه چرخ چاه به چرخش در می‌آید و امکان هدایت و تخلیه دلو را فراهم می‌سازد.
زُلفَک:
قطعه چوب مستطیل شکل به طول 20 سانتیمتر و عرض 10 سانتیمتر و قطر 5 سانتیمتر بر روی چوب لب چاه نصب شده و محور ترنی جلو در آن قرار می‌گیرد
چوب لب چاه:
چوبی با طول 150 سانتیمتر که بر لب چاه به سمت حوضچه تخلیه آب به صورت کاملاً ثابت نصب شده و زُلفَک و تُرنی جلو به آن متصل می‌شود. چوب لب چاه پایه افقی تُرنی جلو محسوب می‌شود.
مِیخچِه:
پایه‌های عمودی تُرنی عقب محسوب می‌شود. دو چوب به طول 70 سانتیمتر که بر لب حوضچه تخلیه آب در یک امتداد به فاصله 60 سانتیتری از یکدیگربه صورت عمدی نصب شده و در هر کدام یک سوراخ تعبیه شده که محور ترنی عقب در آن به چرخش در می‌آید.
حَمّال:
چوب باریکی به طول یک 1 متر که به‌صورت مایل در کنار میخچه نصب شده و باعث عدم خروج طِنَفچِی (طناب دلو) از مدار گردشش می‌شود
چَملِه:
چوب خمیده‌ای به شکل U (یوو) و طول 70 سانتیمتر که فاصله دوسر آن از یکدیگر 25 سانتیمتر هست.
در دو سوی چمله 3 یا 4 سوراخ تعبیه شده که امکان تنظیم آن‌ها فراهم می‌سازد و مِژِه در آن قرار می‌گیرد به هنگام اتصال طناب پچ بند به گردن گاو اول چمله را در گردن گاو کرده و بعد چمله را از دو سوراخ طناب پچ بند رد نموده و توسط مژه راه خروج طناب را مسدود می‌کنند.
مِژِه:
دو قطعه فلز سوزنی شکل به طول 10 سانتیمتر که پس از عبور چمله از گردن گاو و کوله بند و طناب پَچ بند در سوراخ چمله گذاشته و مانع خارج شدن طناب پچ بند می‌شود
کوله بند:
قطعه چرم نیم دایره‌ای شکل که دایره آن به‌تناسب گردن گاو می‌باشد؛ در دوسر آن یک بند چرمی در نظر گرفته شده که با تا کردن آن دو سوراخ در دو طرف کوله بند به وجود می‌آید و از آن چمله عبور می‌کند. کوله بند دو لایه دارد یک لایه چرمی و یک لایه نمدی که در زیر لایه چرمی قرار دارد وبر گردن گاو قرار می‌گیرد و مانع از زخم شدن گردن گاو به هنگام کشیدن طناب رند می‌شود
بالیشتنی:
قطعه چوبی به طول 40 سانتیمتر و عرض 25 سانتیمتر که میان آن به‌صورت نیم دایره تراش خورده و محور چرخ چاه (یوون) بر روی آن قرار می‌گیرد. این قطعه چوب باعث می‌شود محور چرخ چاه مستقیماً با دیوار ککا چاه در گیر نبوده و باعث تسهیل چرخش آن شود.
چوب میون چا:
چوبی که میان دو دیوار ککاچا نصب می‌شود این چوب محل اتکا گاو گردان محسوب می‌شود همچنین محافظ ونرده به حساب می‌آید به‌گونه‌ای که اگر زمانی گاو قصد خروج از قوچان به‌طرف چاه را داشت مانع افتادنش در چاه شود
چشمه چا:
در یکی از دیوارهای ککا چاه در فاصله کمی از چوب میان چا یک محل را برای گذاشتن غذای گاو گردان در نظر می‌گرفتند. علت این امر این بوده ست که گاو گردان با توجه به عدم فرصت بتواند غذای خود را در حین کار میل کند
حلقه چمبره:
حلقه‌ای که طناب چمبره از آن عبور داده شده و افسار گاو به آن بسته می‌شود
میخ چمبره:
میخی که در انتهای قو چان در دیواره آن کوبیده می‌شود و طناب چمبره به آن وصل می‌شود
نیش آخر:
در دیوار راست ککا چا روبروی قوچان یک چشمه تعبیه شده و در درون آن یک چوب به مانند دسته کار گذاشته می‌شود که به آن نیش آخر می‌گویند. طناب چمبره یک طرف آن توسط میخ چمبره به انتهای قوچان متصل شده و طرف دیگر طناب به نیش آخر متصل می‌شود
دُول: دلو:
ظرف چرمی یا لاستیکی خمره‌ای شکلی که توسط آن از چاه آب کشیده می‌شود و دارای اندازه‌های مختلفی به‌تناسب استفاده هست
اجزاء تشکیل دهنده دُول (دَلو) :
1 – خرطوم:
قطعه چرم لوله‌ای شکل که به انتهای دلو متصل شده و در واقع دهانه خروج آب محسوب می‌شود خرطوم توسط طنفچی کنترل می‌شود.
2 – چهارچوبه:
چوبی به شکل بعلاوه (+) که در دهانه دلو قرار داده می‌شود و باعث می‌شود دهانه همیشه جهت برداشت آب باز بماند.
3- دوال گوشه:
ریسمان محکمی که چهار چوبه را به دلو متصل می‌سازد
4- قول:
حلقه فلزی تخم مرغی شکل که یک سوی آن به چهار چوبه دلو متصل شده و سوی دیگر آن که دارای سوراخی هست میخ فلزی در آن قرار داده شده و سر آن پخ می‌شود به‌طوری که حلقه در میخ بچرخد و از آن خارج نشود، احیاناً اگر به هنگام بالا آمدن دلو طناب چرخید حلقه قول تاب طناب را خنثی نموده و از چرخش دلو جلو گیری می‌نماید
5- زنجیردول (دلو):
چند حلقه زنجیر که یک طرف آن به قول و طرف دیگر به دو برایی متصل می‌شود
6- دو برایی:
دو حلقه فلزی بیضی شکل نسبتاً بزرگی که در آخرین حلقه زنجیر دلو آویخته می‌شود. این دو حلقه از سوی دیگر به چوب 20 سانتیمتری به نام شیگیلی متصل می‌شود
7- شیگیلی:
یک قطعه چوب به طول 20 سانتیمتر که امکان اتصال طناب رند به زنجیر دلو را فراهم می‌سازد
8- نخ شیگلی:
ریسمانی که مانع خارج شدن حلقه‌های دو برایی از چوب شیگیلی می‌شود
تهیه و تنظیم احمد شهباز ورزنه
