برج کبوترخانه ورزنه
چکیده مشخصات بنا:
1-نام اثر: برج کبوترخانه
2- موقعیت: شهرستان اصفهان، بخش بن رود شهر ورزنه در کنار خیابان کمربندی ورزنه بهطرف شهرداری
3- مالکیت فعلی: شهرداری ورزنه.
4- زمان ساخت: صفوی
5- کاربری قدیم : پرورش کبوتر جهت استفاده از کود در زمینهای کشاورزی.
6-کاربری جدید: گردشگری
7- مساحت: در حدود 254 متر مربع
8- ارتفاع : 20 متر تا رأس (5/1+5/5+15)
9- محیط: 58 متر
10- شعاع: 9 متر
11 – ویژگی و تواناییهای اثر : این اثر در مجاورت خیابان شیخ بهایی و در کنار پارک ساحلی ورزنه بوده و از موقعیت بسیار خوبی برخوردار هست و قابلیت تبدیل شدن به محلی جهت ارائه خدمات توریستی را دارا هست.
کبوترخانهها اعجاز معماری ایرانی مرتضی فاضلی ورزنه
معماری داخلی کبوترخانهها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گسترگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است.
معمار ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت برانگیز و ماندگار را در این سیاره خاکی تحت عنوان کبوترخانههای ایرانی خلق کرده و چه زیبا، این هماهنگی برجهای به رنگ خاک با سیاره خاکی در وحدت از روزگاران پیش به یادگار مانده است، که حقیقتاً سزاوار است به آنها برتر از عجایب هفتگانه عالم نگاه کرد.
متأسفانه کبوترخانههای ایرانی، مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده است و این در حالی است که این برجهای زیبای کبوتران، بهعنوان زیرساخت تأسیسات کشاورزی، تمامی سرای ایران را از کنارههای شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و نیز از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادیهای این سرزمین (کبوترخانه) حضوری پیوسته داشته است. تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است؛ طراحی و عملکرد کبوترخانهها، بسیار جالب و عالمانه بوده، بهگونهای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت برانگیز بوده است.
کبوترخانهها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیر بوده است. ساختار معماری کبوترخانه بهگونهای بوده که نه تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و اندیشه گردیده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برجها راهی نبوده است؛ چرا که نحوه ساخت این کبوترخانه بهگونهای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین میکرده است. دقت در اجرای این برجهای کبوتر، به حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر میرسانیده، چرا که اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه مییافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمینمود و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران میشد.
فضای داخلی کبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود که گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر میشد. آشیانهها آن چنان زیبا و منظم با مدول های یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و بهگونهای بوده است که باد در فضای آن جاری (بادگیر) بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است. همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری یعنی کبوترخانههای ایرانی شده است.
قطر سوراخهای ورودی کبوتران به داخل برجها بهاندازهای ساخته شده است که تنها کبوتران میتوانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه این که برای دقت یک اندازه بودن قطر سوراخهای کبوتر بهویژه در کبوترخانههای سبک گلپایگان و خمین از تنوشه (لولههای سفالی) استفاده میشده تا سوراخها یکسان اجرا شود؛ نه بزرگتر بود که پرندگان مهاجم وارد شوند و نه کوچکتر که کبوتران بزرگتر نتوانند وارد کبوترخانهها شوند.
دیگر از تجهیزات دفاعی کبوترخانههای ایرانی تمهیداتی بوده که در مقابل ورود گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد و نیز مار و موش اعمال میشده است. موش گرچه مستقیماً دشمن کبوتر نبوده، اما با کانال سازی در زیر پیها، برجها را خالی و سوراخ میکرده و راهی را برای ورود سایر حیوانات شکارچی و از زیرزمین برای نفوذ مارها فراهم میساخته است.
دفع دشمن در کبوترخانهها:
دیگر از تمهیداتی که ایرانیان در دفع دشمنان کبوتر و جذب کبوتران در کبوترخانهها اندیشیده بودند عبارت بود از استفاده از بوی برخی از جانوران مانند گرگ و کفتار و بوی برخی از گیاهان مانند کندر و سراب برای محافظت کبوتران. در برخی از کبوترخانههای ایران از جمله روستاهای گلپایگان و خمین، سر گرگ و کفتار را در کبوترخانه میگذاشتند که هنوز هم تا این اواخر سر کفتاری در کبوترخانه رباط ابوالقاسم گلپایگان مشاهده میشد.
معماری زیبای کبوترخانههای ایرانی، همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته شده در جهان بر کسی پوشیده نیست. از علوم دیگر در ساخت برجهای کبوتر همچون استفاده از دانش فیزیک با توجه به اصل تشدید (رزونانس) بهمنظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است. هندسه و ریاضیات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشم گیر است. دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه ونیز تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال میشده. همچنین از علوم آب و هواشناسی، گیاه شناسی و سایر علوم بهره برده شده است.
معماری داخلی کبوترخانهها:
معماری داخلی کبوترخانهها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به دلیل سترگی و شکوه و هم به دلیل تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است. طراحی و انتخاب سایتهای دایرهای برای ساخت کبوترخانه با فضاهای تودرتو در مقاومت بالای آن نقش داشته است. نقل شده است که مارها قادر به بالا رفتن از سطوح منحنی مانند استوانه نیستند، سیاح بزرگ فرانسوی در قسمتی از سفرنامه خود مینویسد: «کبوترخانههای عظیم ایران شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاههای ماست. این برجها را از آجر بنا میکنند و رویش را گچ و آهک میکشند و در تمام سطوح داخلی دیواره برج از بالا به پایین سوراخهایی تعبیه شده تا کبوتران در آنها آشیانه کنند.»
توجه به ابعاد طرح توسعه افقی و عمودی و ساخت کبوترخانههای پلکانی و طبقه طبقه بودن بنا، راحتی بازسازی و مرمت را به دنبال داشته است. در مناطق گرم و خشک که حضور آب جاری امکان پذیر نبوده، با احداث چاه و ایجاد جایگاههای «آبشخور» امکان استفاده کبوتران از آب را فراهم میساختند.
کبوترخانهها و سیاحان خارجی:
کبوترخانه ایرانی مورد توجه بسیاری از سیاحان و گردشگران خارجی بوده که بهاختصار اشارتی در این زمینه خواهد شد. این بطوطه مراکشی ظاهراً اولین سفرنامه نویسی بوده که درباره کبوترخانه ایرانی سخن گفته است: او در سفر طولانی خود در حدود ۵ قرن قبل (۴۷۷ سال پیش) میگوید: این کبوترخانهها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: «فیلان قریه بزرگی است که بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد زیبایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغها و آبها و روستاهای زیبا که برجهای کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم…»
حدود دو قرن بعد (شاردن فرانسوی) با دقت فراوانی به موضوع کبوترخانههای ایرانی میپردازد. او یک جلد از ده جلد سیاحتنامه خود را به اصفهان پایتخت آن روز ایران اختصاص داده است و همان طور که خود گفته اصفهان را بهتر از پاریس میشناخته است. او درباره کبوترخانههای ایران مینویسد «من عقیده دارم که ایران مملکتی است که بهترین کبوترخانههای جهان در آنجا ساخته میشود. همه اینها برای به دست آوردن کود ساخته شده است و نه برای پرورش و تغذیه کبوتران.» او مینویسد: «ایرانیان، فضله این پرنده را «چلغوز» مینامند که به معنی محرک و مقوی است که میوههای پررنگ و بو و خوشمزه ایران و اصفهان مدیون این کبوترخانههاست.»
توماس هربرت درباره اصفهان و کبوترخانههای آن مینویسد: «اگر چه خانههای ایرانیان نظیف بود، ولی به هیچ وجه قابل قیاس با خانه کبوترانشان (برجهای کبوتر) که ظاهری عجیب دارند، نبود» «اوژن فلانان» مینویسد: «مابین جلفا و خرابهها، چندین برج کبوتر یافت میشود. این برجها انسان را به خود جلب میکند… خیلی بزرگ، محکم و قشنگاند.»
کبوترخانهها و اقتصاد:
اهمیت کبوترخانه در اقتصاد ایران چنان بوده است که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمانهایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانهها صادر کرد و بیانصافی است که از این همه دانش و تحصیل این آثار بیبهره باشیم و هیچ کاری در خور عظمت آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم. متأسفانه عملکرد پرسود این بناهای باارزش که در کار کشاورزی بنیادی حیاتی دارد، بر جامعه ما پنهان مانده است.
این بناهای شگفت آور، کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته شده جهان هستند. جهانیان ایرانیان را حساسترین انسانهای جهان معاصر در حفظ و حراست از آثار باستانی خویش میدانند، لذا بر ماست که چون گذشته در حفظ مواریث فرهنگی از جمله اندیشه دل سوزانه برای بازمانده این برجهای دل انگیز کبوتران که هر کدام یک جاذبه توریستی است، با یکدلی و همکاری سازمان میراث فرهنگی کشور، سازمان ایرانگردی و جهانگردی، سازمان حفظ محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی، دانشکدههای باستان شناسی و معماری و سایر سازمانهای مرتبط، همگی در حفظ این آثار اعجاز برانگیز معماری که زیرساخت ارتقاء صنعت کشاورزی این مرز و بوم است، همت کنیم و بدانیم که:
از «راه رفتن» بهتر از بیراه رفتن است، هر چند که راه دور باشد.
منابع:
•سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، جلد اول، تهران ۱۳۵۹، بنگاه ترجمه و نشر کتاب
•لطف الله هنرفر، اصفهان در دوره جانشینان تیمور، تهران ۱۳۵۵، انتشارات مجله هنر و مردم
•عباس بهشتیان، بخشی از گنجینه آثار ملی، اصفهان ۱۳۴۲، بی ناشر.
•مرتضی فرهادی، ایران زمین، شماره چهار و پنج، تابستان ۷۲- معاونت سیاحتی و زیارتی وزارت فرهنگ و
ارشاد اسلامی
