رنگرزی سنتی

رنگرزی سنتی در منطقه شرق اصفهان دارای سابقه طولانی است. رنگرزی‌های خانگی شاید گسترده‌ترین عملیات رنگرزی است که نیازهای جوامع بومی خود را به مواد اولیه رنگ‌شده مثل نخ و پشم تأمین می‌کرد. اما رنگرزی به‌صورت کارگاهی را ما فقط در معدود نقاط در شرق اصفهان می‌توانیم ببینیم.

روستای جشوقان در این عرصه هم پیشگام بوده و هم دارای حجم گسترده‌ای از این کارگاه‌ها بوده است. به‌طوری‌که درگذشته‌ای نه‌چندان دور  ۲۰ کارگاه رنگرزی در این روستا مشغول فعالیت بوده‌اند.  اکنون می‌بینیم که این کارگاه‌ها فقط به دو کارگاه  محدودشده که توسط برادران عامری اداره می‌شود.

دریکی از کارگاه‌ها احمد، حسن، و محمد عامری یک پدر و دو پسر باسابقه‌ای ۳۰ ساله هنوز این حرفه را به‌مانند عموی خود حسین عامری حفظ کرده‌اند.

عامری‌ها مواد اولیه کلک و پشم را از اصفهان و تهران تهیه نموده و پس از انتقال به کارگاه و انجام مراحل رنگرزی، خامه‌ها را رنگ‌شده به شهرهایی مثل مشهد، بجنورد، طبس، نائین  و ورزنه می‌فرستند.

عامری‌ها مهره میانی فرش دست‌بافت می‌باشند که می‌توانند در کیفیت و گیرایی فرش دست‌بافت نقش مهمی را ایفا کنند. در کارگاه احمد عامری روزانه ۱۵۰ کیلو کلک و پشم رنگ می‌شود. این پشم های رنگ شده  شامل رنگ‌های سرمه‌ای، مشکی، آبی، یشمی، زرد، طلایی، قهوه‌ای، خاکی، کرم و پامرغی می‌باشد.

بعضی از رنگ‌ها گیاهی و بعضی‌ها همان جوهر یا رنگ شیمیایی می‌باشد.

زرد، طلایی و پامرغی با اسپرک رنگ می‌شود.

قهوه‌ای، خاکی سیر و عنابی با پوسته گردو و روناس.

آبی با نیل و سود رنگ‌شده و فیلی با زاج سیاه و پوست انار.

رنگ کرم با زاج سفید و اسپرک و صورتی نیز با روناس رنگ می‌شود.

حرفه رنگرزی شغلی پرزحمت می‌باشد که امیدواریم برادران عامری این حرفه شریف و اصیل را نسل به نسل حفظ نموده و به یکدیگر منتقل کنند و ما شاهد انقراض این حرفه در این خطه از میهن عزیزمان نباشیم

تهیه و تنظیم: احمد شهباز ورزنه

در این قسمت به مقاله دیگری در مورد رنگرزی سنتی پرداخته ایم.

انواع رنگرزی عبارت اند از:

1: رنگرزی گیاهی:

مواد رنگ‌زای طبیعی:

رنگرزی سنتی باوجود تفاوت‌هایی که در مناطق مختلف وجود دارد، دارای فرمول مشخصی است. ابریشم یا پشمی که با مواد گیاهی رنگرزی می‌شود دارای نوعی جذابیت و زیبایی است که به‌مرورزمان و در اثر استفاده و قرار گرفتن در معرض نور و مواد قلیایی و …. نه‌تنها از ارزش آن کاسته نمی‌شود، بلکه به ثبات و درخشندگی آن نیز افزوده می‌شود. علاوه بر این، رنگ‌های سنتی (گیاهی و حیوانی) حاصل تجربه صدها ساله مردمان سخت‌کوش سرزمینی است که همواره با اقتباس از طبیعت به زندگی خودرنگ بخشیده‌اند، به این سبب از ارزش معنوی و مادی بسیاری برخوردار هستند.

این رنگ‌زاها همان‌طور که از نامشان برمی‌آید ریشه طبیعی داشته و با توجه به منبع استخراج آن‌ها در سه گروه زیر می‌توانند تقسیم‌بندی شوند:

• مواد رنگ‌زای به‌دست‌آمده از گیاهان مثل نیل، روناس و غیره که از ریشه، گل، برگ، میوه و پوست نباتات به دست می‌آیند.

• مواد رنگ‌زای به‌دست‌آمده از حیوانات مثل قرمز دانه و صدف ارغوان

• و آن‌هایی که از مواد معدنی به دست می‌آیند مثل خاک سرخ.

پژوهش‌های باستان‌شناسی مؤید آن است که ایرانیان در رنگرزی مانند سایر اقوام و ملل قدیم بسیار باتجربه بوده و مواد رنگ‌زایی که در منسوجات خود به کار می‌برده‌اند، بسیار باثبات و چشمگیر بوده است. برای سال‌های متمادی مواد رنگ‌زای طبیعی یکی از اقلام صادراتی ایران بوده است. در اواخر دوره قاجاریه کارگاه‌های متعدد رنگرزی در جوار کارگاه‌های قالی‌بافی فعالیت پررونقی داشتند. در این کارگاه‌ها فرآورده‌های گیاهانی از قبیل روناس، اسپرک، پوست گردو و انار را به مصرف می‌رسانیدند و تجار صادرکننده نیز مواد رنگ‌زای گیاهی مازاد بر مصرف داخلی را که در کارگاه‌های تولید رنگ بسته‌بندی‌شده بود را به خارج صادر می‌کردند.

دسته‌ای از گیاهان دارای رنگینه هایی باثبات عالی و متوسط هستند و در رنگرزی سنتی نقش مؤثری دارند. روناس، اسپرک، نیل، گل بابونه، برگ انگور عسگری، چغندر، پوست پیاز، برگ درخت توت، وسمه، گل‌رنگ، گل جعفری، برگ انجیر، پوست انار، بلوط، پوست گردو، هلیله، سماق، زعفران، جا شیر و غیره از گیاهانی هستند که در ایران یافت شده و از مواد رنگ‌زای آن‌ها در رنگرزی استفاده می‌شده است.

– روناس: ماده رنگ‌زای روناس ترکیبی است به نام آلیزارین (یا ۱ و ۲ دی هیدرو کسی آنتراکینون) که در ریشه آن قرارگرفته است. باکم و زیاد کردن درصد دندانه و نوع آن، از این ماده شیدهای قرمز به دست می‌آید.

– اسپرک (ورث): گیاهی است که در تمام نقاط ایران یافت می‌شود. با رنگینه آ ن انواع رنگ‌های زرد به دست می‌آید مثل طلایی، زرد، زرد طلایی، زرد کدر و شفاف.

– نیل: ایندیگو یا نیل، برای تهیه شید های آبی تا سرمه‌ای استفاده می‌شود. گاهی نیل را در جاشیر، همراه با دندانه می‌جوشانند و رنگ سبز می‌گیرند و با افزودن روناس به آ ن رنگ بنفش می‌سازند. از وسمه نیز رنگ آبی به دست می‌آید.

– پوست انار: مانند اسپرک رنگ زرد تولید می‌کند ولی ثبات آن را ندارد. از گل زعفران، برگ مو (در اراک و مناطق مرکزی ایران)، جا شیر (در فارس) و گندل (در لرستان و کردستان و دیگر مناطق غربی) نیز رنگ زرد و نارنجی به دست می‌آید.

– پوست گردو: ماده رنگ‌زای موجود در پوست گردو ترکیبی است به نام جاگلون که با آن انواع شیدهای قهوه‌ای روشن تا مشکی و خاکستری را می‌توان ایجاد نمود. تنوع این رنگ‌ها بستگی به استفاده از دندانه‌ها و مواد کمکی افزوده‌شده دارد. از گیاه سماق نیز برای تهیه رنگ‌های قهوه‌ای استفاده زیادی می‌شود.

– جفت: جفت پوسته بین مغز و پوست میوه بلوط است که از آن رنگ بژ به دست می‌آید.

– قرمز دانه: بهترین ماده رنگ‌زایی که از حشره‌ای به همین نام تهیه می‌شود. این حشره اغلب بر روی درختان بلوط، سرو، کاج و کاکتوس زندگی می‌کنند. در آسیا، اروپا، آفریقا و آمریکای جنوبی فراوان است. قرمز دانه را خشک کرده و به‌صورت پودر در آب و اسیدهای معدنی حل می‌کنند. حاصل، رنگ قرمز خوبی است که اگر به‌جای اسید از ماده‌ای قلیایی استفاده شود رنگ بنفش به دست می‌آید و از ترکیب بارنگ‌های گیاهی، انواع شید های رنگی تولید می‌کند. معروف‌ترین قرمز دانه‌ها؛ قرمز دانه نپال و کاسیل (مکزیک) است. نام علمی این رنگ “اسید کار منیک” است. انواع قرمز دانه عبارت‌اند از: قرمز دانه هندی، لهستانی، مکزیکی، ارمنی، کرم ورمیلو. برای دندانه قرمز دانه از آ ب زرشک، قا را و آب انگور استفاده می‌کنند.

ابزار و مواد موردنیاز در رنگرزی سنتی عبارت‌اند از:

– ظرف (پاتیل) یا حمامی که عملیات رنگرزی و دندانه کردن در آن صورت می‌گیرد و باید از جنس ضدزنگ و مقاوم در برابر حرارت باشد. معمولاً از ظروف استیل یا مسی استفاده می‌شود.

– ترازو برای توزین

– ترمومتر برای اندازه‌گیری دمای حمام رنگرزی

– همزن که معمولاً از جنس چوب است و برای هم زدن الیاف در حمام رنگرزی به کار می‌رود.

– ظروف شیشه‌ای مدرج مانند بشر و… برای اندازه‌گیری و برداشتن اسیدها و قلیاها.

– نمک‌های فلزی چون زاج سفید، زاج سبز، زاج سیاه، دی کرومات سدیم، کلرید قلع و …

– مواد قلیایی مانند سود و آمونیاک و ….

– اسیدها مانند اسید تارتاریک، اسیدلاکتیک، اسید اگزالیک، اسید استیک، اسیدسیتریک و همچنین ممکن است از اسیدهای معدنی مانند اسیدسولفوریک و اسیدکلریدریک نیز استفاده شود. درگذشته به‌جای اسیدلاکتیک از “دوغ” استفاده می‌شد.

– آب که به دلیل استفاده مداوم در رنگرزی، باید از شرایط و خواص لازم برخوردار باشد.

۳) مکانیزم جذب و نگهداری مواد رنگ‌زای طبیعی توسط لیف

در استفاده از رنگینه های طبیعی ازآنجایی‌که در این رنگینه ها گروه‌های فعال جهت تشکیل پیوند با لیف در هنگام رنگرزی کالای پشمی و ابریشمی یا وجود ندارد یا اثرشان ضعیف می‌باشد، در اکثر مواقع جهت جذب بیشتر و تثبیت بهتر رنگینه روی کالا نیاز به یک ماده واسط می‌باشد و آن را اصطلاحاً دندانه یا Mordant گویند. یک دندانه درواقع یک فلز با ظرفیت حداقل دو می‌باشد که در تشکیل پیوند شیمیایی بین رنگینه و لیف نقش بسیار مؤثری را ایفا می‌کند. دو نوع پیوند اساسی بین رنگینه- دندانه ازیک‌طرف و دندانه- لیف از طرف دیگر به‌طور هم‌زمان به وقوع می‌پیوندد که این دو نوع پیوند در مقایسه با پیوندهای یونی، واندروالس و هیدروژنی بسیار محکم‌تر می‌باشند.

یکی از این پیوندها، پیوند کووالانسی می‌باشد که دندانه با گروه‌های هیدروکسیل که هم در لیف (پشم و ابریشم) و هم در ماده رنگ‌زای طبیعی وجود دارد، برقرار می‌کند و دیگری پیوند کئوردینانس می‌باشد که از طریق گروه‌های الکترون دهنده چون اکسیژن متصل به کربن از طریق پیوند دوگانه (گروه کربونیل) ایجاد می‌گردد. درنتیجه تشکیل این پیوندها کمپلکس رنگی حاصل می‌شود که اصطلاحاً آن را لاک (Lake) گویند. مجاور بودن گروه‌های مذکور جهت تشکیل حلقه‌های پنج و شش‌ضلعی که از ثبات بالایی برخوردارند، به پایداری کمپلکس حاصله کمک کرده و درنتیجه این مهم، رنگینه دارای ثبات شستشویی بالایی درروی لیف خواهد بود.

از ترکیبات متداولی که به‌عنوان دندانه استفاده می‌شود می‌توان به سولفات مضاعف پتاسیم و آلومینیوم (زاج سفید)، سولفات آهن (زاج سیاه)، سولفات مس (زاج سبز)، کلرید قلع و دی کرومات پتاسیم اشاره نمود.

برحسب تقدم و تأخر عمل رنگرزی و عمل دندانه دادن، رنگرزی با مواد رنگ‌زای طبیعی به سه طریق ممکن است صورت پذیرد:

• اول رنگرزی، سپس دندانه کردن الیاف رنگرزی شده

• اول دندانه دادن و سپس رنگرزی

• عمل دندانه و رنگرزی توأم. در این روش کلاف‌ها را در حمام محتوای دندانه، رنگینه و مواد کمکی ریخته و یک روز بعد برای شستشو بیرون می‌آورند.

۴) مراحل رنگرزی

۱- خیساندن کلاف:

کلاف پشمی یا ابریشمی را در حمام یا پاتیل آب گرم (۳۰ تا ۴۰ درجه) برای ۲ ساعت خیس می‌کنند، سپس آب کلاف را گرفته و در آب ۳۰ تا ۳۵ درجه همراه با مقدار کافی پاک‌کننده می‌شویند. پس‌ازآن مجدداً آبگیری کرده و با آب معمولی می‌شویند و پس از مرحله آبگیری خشک می‌کنند.

۲- دندانه کردن پشم:

ظرف حمام را گرم کرده و در آن آب می‌ریزند و در دمای ۷۰ درجه سانتی گراد دندانه را اضافه کرده، بعد از ۲۰ دقیقه کلاف شسته شده و نمدار را داخل حمام‌کرده و یک ساعت با دمای ۸۰ درجه سانتی گراد (برای ابریشم ۷۰ درجه سانتی گراد) قرار می‌دهند. قابل‌ذکر است که زمان لازم برای دندانه‌های مختلف، متفاوت است. مثلاً” دندانه کردن با زاج سیاه وقت کمتری لازم دارد.

۳- رنگرزی:

حمام رنگ را آماده کرده و کلاف‌های شسته و دندانه شده را به حمام رنگ وارد می‌کنند. دمای حمام را به‌تدریج به جوش رسانده و به مدت یک ساعت کلاف‌ها در رنگ می‌جوشند و هر ۵ دقیقه کلاف را با چوب همزن در رنگ غوطه می‌دهند.

براثر تبخیر حجم محلول رنگ کم می‌شود، بنابراین با اضافه کردن مقداری آب جوش محلول را همواره در ۲۰ تا ۳۰ برابر وزن کلاف نگه می‌دارند.

پس از اتمام زمان (یک ساعت)، جوشاندن را متوقف کرده و می‌گذارند تا حمام رنگ به‌مرور سرد شود سپس کلاف‌ها را خارج کرده، اول با آب نیمه گرم و سپس با آب معمولی و سرد شسته و آبگیری می‌کنند و در مجاورت هوای خشک قرار می‌دهند.

۵) ثبات رنگ

بنا به تعریف ثبات رنگی یک رنگینه عبارت است از: مقاومت رنگی خامه قالی رنگرزی شده در مقابل عوامل مختلف چون شستشو، نور، سایش و حلال‌های شیمیایی که در طول عمر مفید خود با آن مواجه می‌شود. هنگامی‌که یک خامه قالی رنگ‌شده در معرض عوامل مذکور قرار می‌گیرد، یک یا چند تغییر ممکن است، اتفاق افتد. ازنقطه‌نظر کالای رنگرزی شده به‌تنهایی ممکن است اختلاف در عمق رنگی، در فام رنگی و یا در شفافیت صورت پذیرد. علاوه بر این تحت شرایط مشخص مثلاً شستشو، بخش‌های سفید کالا ممکن است رنگی شده و بخش‌های رنگی نیز به دلیل مهاجرت رنگینه از نقاط دیگر به آن‌ها دارای رنگ جدیدی گردند. این پدیده تحت عنوان لکه‌گذاری شناخته می‌شود. لذا ثبات رنگ خامه فرش دستباف به مقاومت این قبیل تغییرات تحت شرایط مشخص شناخته می‌شود.

اکثر رنگین‌های طبیعی دارای ثبات نوری از ضعیف تا متوسط هستند و این در حالی است که رنگینه های شیمیایی دارای محدوده وسیعی از ثبات‌ها یعنی از ضعیف تا عالی می‌باشند.

ثبات نوری یک خامه رنگرزی شده به عوامل داخلی چون ساختار شیمیایی رنگینه، حالت فیزیکی رنگینه، غلظت رنگینه، ماهیت خامه رنگرزی شده و خلاصه نوع دندانه مورداستفاده بستگی دارد.

ساختار شیمیایی یک مولکول رنگینه به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش اصلی یا کروموفور رنگینه که رنگین بودن موکول رنگینه به آن بستگی دارد و بخش دوم که خصلت کاربردی و یونی بودن رنگینه را باعث می‌گردد که به‌عنوان گروه‌های آکسوکروم شناخته می‌شوند. به‌طورکلی کروموفور و بخش اصلی رنگینه ثبات نوری یک رنگینه را تعیین می‌کند و گروه‌های آکسوکروم به‌مراتب اثرات کمتری را در این مهم ایفا می‌نمایند. آنالیز مواد رنگ‌زای طبیعی فهرست شده در کتاب مرجع رنگ نشان می‌دهد که تقریباً ۵۰ درصد از کل مواد رنگ‌زای طبیعی از خانواده فلاونوئیدها بوده و مابقی از خانواده آنتراکینون، نفتوکینون و ایندیگوئیدها می‌باشند. ترکیبات فلاونوئیدها دارای ثبات نوری بالایی بوده ولیکن رنگینه های آنتراکینون و ایندیگوئیدها دارای ثبات‌های نوری عالی هستند. البته قابل‌ذکر است که ثبات نوری رنگینه های آنتراکینون با افزایش استخلاف گروه‌های هیدروکسیل در مولکول رنگینه کاهش می‌یابد. همچنین بزرگی ساختار می‌تواند ثبات نوری را بهبود بخشد.

حالت فیزیکی رنگینه معمولاً مهتر از ساختار شیمیایی می‌باشد و به‌طورکلی هر چه تجمع مولکولی رنگینه در لیف بیشتر باشد، ثبات نوری رنگینه بیشتر است. در مطالعاتی که Cox – Crews در سال ۱۹۸۷ روی سرعت رنگ پدیدگی بعضی از رنگینه های طبیعی انجام داد مشخص گردید که سرعت رنگ‌پریدگی روناس و اسپرک دندانه داده‌شده با فلزات آلومینیوم و قلع مشابه بیشتر رنگینه های شیمیایی در ابتدا زیاد ولی بعد از مدتی با شیب کمتر به‌صورت ثابت ادامه دارد. همچنین مشاهده شد که سرعت رنگ‌پریدگی ایندیگو و قرمز دانه دندانه داده‌شده با فلزات آلومینیوم و قلع با سرعت ثابت اتفاق می‌افتد.

ثبات نوری خامه فرش دستباف رنگرزی شده معمولاً با افزایش غلظت رنگینه در لیف افزایش می‌یابد.

ساختار شیمیایی و پارامترهای فیزیکی لیف می‌تواند روی ثبات نوری خامه رنگرزی شده تأثیرگذار باشد. به‌عنوان‌مثال کومینگ و همکارانشان رنگ‌پریدگی روی الیاف پنبه را به اکسید شدن سلولز نسبت می‌دهند، درحالی‌که الیاف پروتئینی مثل پشم، کرک و ابریشم خاصیت احیائی دارند.

نیل (ایندیگو) روی پشم نسبت به پنبه دارای ثبات نوری بیشتری است درحالی‌که روناس رفتاری برعکس دارد.

ثبات نوری رنگینه های دندانه‌ای همچنین به نوع دندانه و روش دندانه دادن بستگی دارد. زیرا در هنگام دندانه دادن کمپلکس‌های متفاوتی با انواع دندانه‌ها ممکن است تشکیل شود که این‌ها ازنظر مقاومت نسبت به نور با یکدیگر متفاوت هستند. همچنین خود فلز می‌تواند اثرات کاتالیزوزی مثبت یا منفی روی تخریب نوری رنگینه داشته باشد. در مطالعاتی که Cox – Crews روی ۱۸ نوع رنگینه زرد طبیعی انجام داد مشخص گردید که تأثیر دندانه حتی از ساختار خود رنگینه روی ثبات نوری مهم‌تر است. همچنین او نتیجه گرفت که تغییرات رنگی (رنگ‌پریدگی) نمونه‌های پشمی رنگرزی شده و دندانه شده با فلزات قلع و آلومینیوم نسبت به فلزات مس، کروم و آهن خیلی بیشتر است.

عوامل خارجی همچون منبع نوری، شدت نور، دما، رطوبت و آلودگی محیط نیز می‌تواند روی رنگ پدیدگی یک کالای رنگرزی شده مؤثر باشد.

ماهیت نور تابیده‌شده و نوع منبع نوری عامل خیلی مهم در رنگ پدیدگی می‌باشد. رنگینه های بی‌ثبات با تابش نور مرئی کم‌رنگ می‌شوند درحالی‌که رنگینه های باثبات نوری بالا تحت تابش اشعه ماورای بنفش‌رنگ خود را از دست می‌دهند. اشعه ماورای بنفش فاکتور بسیار مهم در رنگ پدیدگی بوده که تأثیر آن روی رنگینه های زرد و نارنجی بیشتر است.

تحت شرایط عادی تابش نور، دما و رطوبت هر دو می‌توانند روی سرعت رنگ پدیدگی کالای نساجی (خامه فرش دستباف) تأثیر داشته باشند. به‌عنوان‌مثال کاهش درصد رطوبت از ۶۵ به ۲۵ باعث کاهش شدید در رنگ‌پریدگی می‌گردد.

آلودگی محیط چون حضور دی‌اکسید گوگرد و اکسیدهای نیتروژن و ازون در هوا می‌توانند با رنگینه ها حتی در غیاب نور واکنش دهند.

حضور بعضی مواد کمکی در لیف که هنگام رنگرزی یا قبل و بعد از رنگرزی روی خامه فرش آورده شده‌اند ممکن است روی رنگ‌پریدگی مؤثر باشند. به‌طوری‌که وجود موادی چون نشاسته فرآیند رنگ‌پریدگی را تشدید می‌کند. و بالعکس عملیات بعدی ابریشم با اسید تانیک خواص ثباتی بعضی از رنگینه های طبیعی را بهبود می‌بخشد.

در مطالعاتی که Cristea و همکارش به‌منظور بهبود ثبات نوری رنگینه های طبیعی روی پنبه انجام دادند مشخص شد که استفاده از ویتامین C و اسید گالیک که به‌عنوان مواد آنتی‌اکسیدان و جاذب اشعه ماورای بنفش هستند می‌توانند ثبات نوری رنگینه های روناس، اسپرک و وسمه را بهبود بخشند.