آسیاب شتر:
وجود سازههای قدیمی با معماری خاص با کارکرد تبدیل حبوباتی مثل (گندم، جو، ارزن) به آرد وگرفتن روغن از دانه های روغنی در بیشتر نقاط ایران قابلرؤیت میباشد. شناخت انسان از حبوباتی مثل گندم که سابق به شکل وحشی آن مصرف میشده دارای گذشتهای چند هزارساله میباشد. از آن موقع نیاز انسان به ابزاری جهت خرد کردن وارد کردن دانهها کاملاً محسوس میباشد.
استفاده از سادهترین ابزار سنگی مانند یک سنگ سخت که دارای کمی انحناء به داخل بوده (مقعر) و یک سنگ جهت سابش که معمولاً گرد بوده به حل این قضیه کمک میکرده است. اما به نظر میرسد این کار هم سخت بوده و همدست انسان نیز به همان میزان در معرض سابش قرار داشته است.
ثابت بودن سنگ زیرین و حرکت یک سنگ دیگر بر روی آنیک امر بدیهی بوده که باکمی تغییر شکل میتوان از سختی کار کم کرد که شاید اختراع چرخ و محور به حل این معما کمک میکرده شاید هم برعکس اختراع آسیاب به اختراع چرخ کمک کرده است نهایتاً هردو سنگ را گرد و سخت انتخاب کرده فقط سنگ زیرین ثابت بوده و سنگ رویی با مجهز شدن به یک دسته چوبی بر روی سنگ زیرین قرار میگرفت و با یک محور در وسط بهراحتی بر روی آن میچرخید. سنگ زیرین کاملاً صاف و بسته و سنگ رویی دارای سوراخی جهت خوراکدهی آسیاب بوده دانه از سوراخ میانی به میان دو سنگ لغزیده و از اطراف آن آرد خارج میشد. لبهدار کردن سنگ زیرین و ایجاد ناودانی بر روی آن به نگه داشت دانهها بین دو سنگ تا خرد شدن کامل آنها و خروج آرد از یک مخرج از ریختوپاش در این امر جلوگیری میکرد.
این آسیاب نان یک خانواده را بهصورت روزانه تأمین میکرده است و با حفظ کارکرد خود در طول زمان تا چند دهه پیش نیز مورداستفاده قرار میگرفته است اما افزایش جمعیت، مشغله انسان، کاربرد وسیعتر حبوبات آردی و نیاز به گرفتن روغن از دانه های روغنی (برزک، کنجد و….) توسعه در امر آسیاب و سوق دادن آن به سمت یک حرفه و شغل را سبب شد.
آس بادها (آسیابهای بادی)، آس آبها (آسیابهای آبی)، ارگاها (آسیابهای گاوی یا حیوانی) همگی زاییده این توسعه و فنی شدن فکر انسان میباشد. فقط بهرهگیری از پتانسیلهای منطقهای و بومی نوع آسیاب را انتخاب میکرد. آسیابهای بادی سیستان با توجه به بادهای ۱۲۰ روزه شدید پا گرفته است. آسیابهای آبی شوشتر و دزفول و کنار رودخانهای سراسر ایران به علت وجود رودخانه و آب خروشان شکل میگیرد.
ضمن اینکه استفاده از آب قنات و آبهایی که دارای شتاب کافی نبوده نیز با ایجاد یک مخزن استوانهای شکل جهت ذخیره و افزایش پتانسیل آب به اسم تنوره میتوانسته توربین آسیاب را به حرکت درآورد. علیرغم وجود آسیابهای آبی و بادی در یک منطقه، استفاده از آسیابهای حیوانی نیز بهصورت گسترده مورداستفاده بوده است که علت آن فصلی بودن رودخانه و وزش باد، نیاز به حجم بیشتر آرد، و در دسترس و راحتر بودن آسیابهای حیوانی بوده است
آسیاب حیوانی :
آسیابهای حیوانی آسیابهایی بودند که با نیروی حیوان چرخ و دنده آن به حرکت در می آمد. از قبیل گاو، قاطر، شتر و الاغ. ازآنجاکه حیوان دور یک محور در مسیری دایرهوار میچرخید بیشتر سازه آسیابها به شکل گرد بنا میشدند که سقف گنبدی بر روی آن اجرا میشد. اما سازه مربع شکل با سقف رومی و یا گنبدی نیز مرسوم بوده است. مهمترین بخش آسیاب چرخ و دنده آن بود که میبایست کاملاً ماهرانه و از جنس چوب سخت مثل گردو یا عناب درست میشد.
درگیر کردن چرخ نده بزرگ با چرخدنده متوسط و متوسط با چرخدنده کوچک سرعت چرخش سنگ آسیاب را چند برابر میکرد. بهعنوان نمونه آسیاب شتر ورزنه که توسط آقای قدرت محمدی احیاء شده با گردش یک دور چرخ بزرگ، چرخ متوسط ۶ دور چرخیده و چرخ کوچک که به سنگ آسیاب وصل است را ۳۶ دور میچرخاند. در منطقه رودشت اصفهان استفاده از آسیاب حیوانی بهصورت گسترده مرسوم بوده است که بیشتر از نیروی گاو سیستانی که به تعداد زیاد در امر کشاورزی استفاده میشد قابلمشاهده بوده که به این آسیابها ارگا (یعنی آسیاب گاوی) گفته میشد.
تهیه و تدوین: احمد شهباز ورزنه
