روستای قورتان مرکز دهستان گاوخونی در فاصلهٔ حدود 110 کیلومتری شرق اصفهان واقع شده است. فاصلهٔ این روستا تا شهر ورزنه (مرکز بخش بن رود) حدود 12 کیلومتر هست.
ارتفاع آن 1480 متر از سطح دریاست و جمعیت آن بالغ بر دو هزار نفر هست.
وجه تسمیه:
واژهٔ قورتان از دو جزء قور= گور و تان = دان که از نظر دستور زبان فارسی پسوند ظرفیت است که تشکیل شده است. قورتان = گوردان یعنی محلی که گور فراوانی دارد.
موقعیت قلعه قورتان نشان میدهد که این واژه شبیه واژههای ترکی قور= سلاح یا قورچی =رئیس اسلحه خانه. قورخانه = کارخانهٔ اسلحه و قوریلتای به ضم قاف و کسر را مأخوذ از زبان مغولی و به معنی مجلس شورای نظامی است و به زبان اهالی خوارزم قورلتان که به معنی شورا و مشاورت باهم است و چنین استنباط میشود که قلعهٔ قورتان جنبهٔ نظامی دفاعی داشته.
بهاحتمال قوی انبار مهمات و یا محل شورای نظامی گروهی از جنگجویان سلسلههای دیلمی و سلجوقی بوده است. در حقیقت از شهر اصفهان تا این قلعه ارتباطی وجود داشته و امکان خبر و علامت دهی از روی قلل کوهها و تپهها و منارهها از اصفهان تا قلعهٔ قورتان امکان پذیر بوده است.
روستای قورتان در سمت شمالی رودخانه واقع است. و از همان ابتدای ورود به آن عظمت دیوارهای قلعهاش چشمگیر است.
همچنین از نوشتههای ابن حوقل بغدادی (اولین جهانگرد خارجی که در کتاب خود راجع به اصفهان مطالبی نوشته است). (941 میلادی) بر میآید که قدمت آن بیش از 1061 میلادی میرسد.
آب زاینده رود سرانجام به ضیعهٔ برزند میرسد که خاص زردشتیان است و میان برزند و ضیعهٔ گورتان که در آنجا بساط فرش وزیلو تهیه میکنند.
بنای قلعهٔ قورتان احتمالاً در قرن 4 (366-323 ه ق)صورت گرفته و بهواسطهٔ موقعیت جغرافیایی ممتازی که دارد (در کنار زاینده رود) از تاریخ بنا تا به امروز سکونت در آن وجود داشته است.
قلعه در شیب ساحل رود بنا شده است و همچنان سالم و پا بر جا مانده و استحکامش به چشم میزند. تنها در سمت جنوبی قلعه یعنی در سمت رودخانه است که دیوارش فروریخته و علتش بیتردید طغیانهای زاینده رود بوده است
این قلعه دارای حصاری کنگره دار از خشت و خام و بسیار محکم دارای عظمت فوقالعادهای است.
قلعه وسعتی حدود 40 هزار متر مربع را در برگرفته است. باروی شمالی 250 متر طول و با 5 برج دیده بانی و باروی جنوبی نیز تقریباً با همان ابعاد و دارای پنج برج است و فاصلهٔ برجها از یکدیگر حدود 54 متر هست. قطر دیوار در پایین متغیر به طوری که در پایین بین 4 تا 10 متر هست و راهرو باریکی بر روی حصار برای دیده بان ها ایجاد شده است.
حصار شرقی و غربی قلعه 160 متر طول دارد و هر طرف دارای دو برج دیدبانی و بدین وسیله 14 برج دورادور قلعه را احاطه کرده است. علت وجود 14 برج یا بهافتخار 14 معصوم ساخته شده است یا جنبهٔ معماری داشته است. ارتفاع حصار جنوبی از بستر رودخانه تا کنگرهٔ دیوار 9 متر اندازه گیری شده ولی متأسفانه قسمتی از باروی جنوبی به علت طغیان رودخانه فروریخته است. قلعه دارای دو دروازه شمالی و جنوبی است و هر دروازه دارای هشتی بزرگ به قطر 6 متر است.
وقتی وارد قلعه میشویم میبینیم کوچهها را بهگونهای طراحی کردهاند که تازه وارد نمیتواند راه خروج را بهآسانی بیابد و میبایست ساعتها جستجو کند. بلندی دیوارها هم سبب میشود که نشود پیرامون قلعه را دید و جهت را تشخیص داد گوئی بهعمد این کوچهها را پیچ در پیچ کردهاند تا اگر مورد حمله قرار گیرند دشمن نتواند بهآسانی راه را بیابد.
داخل قلعه در مواقع ناامنی زندگی 50 خانوار را بهخوبی تأمین میکرده است. بعد از اجرای قوانین اصلاحات ارضی مردم زندگی در بیرون قلعه را به داخل ترجیح دادهاند. امروز در داخل قلعه دیگر کسی جز چند خانوار به سر نمیبرد و قلعه به حال خود رها شده است. درگذشته قلعه دارای آسیابی بوده که آب آن از زاینده رود تأمین میشده است.
این قلعه دارای سه مسجد است که یکی از آنها دارای غریب خانه است و برای افراد غریب ساخته شده که میتوانستند در آن بیتوته کنند و یکی دیگر از این مساجد که بسیار قدیمی هست به شبستان معروف است که دارای حال و هوای روحانی و خاصی است.
قلعهٔ قورتان جنبهٔ دفاعی نظامی اندیشیدهای دارد بهطوری که دارای سلسله مراتب درونی بوده و نیز میان این منظومه با محیط بیرون بنا بر نیازهای دفاعی گونهای ارتباط (یک طرفه) وجود داشته است و پیوند از بیرون به درون نیز بهگونهای مرتبهای کنترل میشده است. همچنین وجود امکانات حیاتی مانند آب چاه. انبار ذخیرهٔ آذوقه. آبرو پنهانی از بیرون به درون و نیز با آگاهی از وجود عناصر فرهنگی در درون قلعه در مییابیم که قلعه دارای یک نظام خودکفا بوده و میتوانسته در ابعاد مادی و فرهنگی لااقل برای مدتی مستقل از دنیای بیرون به حیات خود ادامه دهد.
چنین به نظر میرسد که قورتان در دوره یا دورههایی از خاص از تاریخ مکان پر اهمیتی در منطقه به شمار میآمده که چنین قلعهای در آن ساختهاند. قلعهای که هنوز هم پابرجاست و اگر چه بسیاری از بناهای داخل آن ویران شده اما قابل بازسازی است.
