ریاست جمهوری
سازمان میراث فرهنگی و گردشگری
سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان
تاریخ تهیه: تیر 1385
کنترل و بازنویسی: فهیمه نقاش زرگر
تهیه کننده: گلناز یکتائیان، مریم شعبانی
تاریخچه و وجه تسمیه اثر:
با استناد به مطالب ماکسیم سیرو و سبک بنا حوضخانه آبگرم ورتون ، متعلق به قبل از دوره صفویه تا عهد سلجوقیان هست این امکان نیز وجود دارد که سازندگان آن از هنرمندان منتقل از آذربایجان و حتی از آناطولی باشند که در این‌گونه کارها تجربه زیاد دارند. از روی مقایسه‌هایی که از این نظر به عمل آمده عمارت مذکور می‌بایست در ثلث اول قرن هشتم هجری بنا شده باشد. اثر در مطالعات سیرو به نام آبگرم سگزی آباد آورده شده و به علت نزدیک بودن به روستای ورتون در محل به نام آبگرم ورتون شهرت یافته است.
مشخصات اثر (حوضخانه آبگرم ورتون):
حوضخانه آبگرم ورتون با مساحتی قریب به 398 مترمربع در یک اشکوب و به‌صورت یک عمارت (کلاه فرنگی) صدفی شکل به سبک سنتی ساخته شده است. یک گنبد خانه مرکزی که با چهار ایوان امتداد یافته و دو تالار مستطیل شکل در دو طرف ورودی در ضلع جنوبی با کاربری دهلیز یا رختکن قرار دارند.
در ضلع شرقی که ساختمان کوتاه‌تر می‌شود فقط یک محل کوچک و راه دسترسی به زیرزمین وجود دارد که احتمالاً در خارج از بنای مرکزی الحاقاتی وجود داشته است. چشمه در شرق بنا واقع شده که به‌وسیله راه آبی به طول 43 متر از زیر بنا به حوضچه تالار اصلی می‌ریزد. این چشمه که قدری آهن دارد در حوض مربعی که تمام قسمت مرکزی را اشغال کرده می‌جوشد چند سکو برای نشستن در اطراف حوض تعبیه شده است.
بنای عمارت اصلی با سنگ‌های تراش و از یک نوع سنگ آهک بارنگ‌های متنوع از بسترهای رسوبی دوره ژوراسیک بنا شده است. این نحوه ساخت در فلات مرکزی ایران بسیار کمیاب است. نمای ورودی ساده و علائم ظاهری‌ترمیم ناشیانه اولیه را نشان می‌دهد. طاق سردر طبق طرح صفویه بازسازی و چندین قسمت روکار اصلاح شده است. یک عمارت مستطیل شکل مشتمل بر دو راهرو و سرپوشیده حوضچه شمالی را حفاظت می‌کرده که در حال حاضر مخروبه‌ای بیش نیست. این حوضچه دارای سه قسمت بوده که هر یک مربوط به یک فوران بوده است.
در اینجا از یک چشمه دیگر به محل پاشویه آب می‌رسانده‌اند و بعد از عبور از یک دهلیز که راه پشت بام در آن تعبیه شده داخل محوطه می‌شدند. در گذشته دیواری کلیه مجموعه را در بر می‌گرفته که تپه به‌جا مانده دال بر وجود این حصار است. راهرویی سرپوشیده به طول 55/42 متر که دیوارهای آن با طاق‌نما زینت یافته تأسیسات دوگانه را به یکدیگر متصل می‌کرده است. اختلاف سطح بین دو فضا در حدود 5/2 متر بوده که توسط سه پله در این راهرو گرفته شده است در سمت شرقی راهرو با دیوار سنگی قطوری محدود می‌شده که با پایه‌هایی دارای طاق‌نماهای عمیق، تقویت می‌شده است. به دلیل حفاظت محوطه داخلی از دید بیگانگان قسمت شرقی به‌صورت باغی بوده که بقایای آن پابرجاست.
