کویر ورزنه در دسترس ترین کویر به شهر اصفهان است. فاصله ماسهزار تا اصفهان ۱۱۰ کیلومتر است. در یک سفر یکروزه میتوان از این منطقه دیدار کرد. وسعت تلماسهها بالغبر ۱۷ هزار هکتار است و انواع اشکال حاصل فرسایش باد را میتوان دید مانند تپههای ماسهای طولی، تپههای هلالی، هرمهای ماسهای و امواج روی ماسهها که اصطلاحاً به آنها ریپل مارک گفته میشود. چشمانداز ماسهها از بالای تلماسهها بسیار زیبا و بکر به نظر میآید و نوع پوشش گیاهی آن و سکوت زیبای حکمفرما بر آن برای تمام گردشگران روزی زیبا خلق میکند و ارتفاع تلماسههای ورزنه نسبت به برخی نقاط بلندتر و در برخی نقاط به ۱۰۰ متر نیز میرسد، طول تلماسهها حدود ۴۵ کیلومتر و عرض آنها از ۱۰ کیلومتر در نزدیک ورزنه تا یک کیلومتر در خارای جرقویه متفاوت است.
طبیعتگردی یا اکو توریسم شاخه مهمی از گردشگری است که جایگاه آن در اقتصاد جهانی رشد قابلملاحظهای داشته است اما توزیع جغرافیایی این درآمد بسیار نامتعادل بوده و ۸۰ درصد اشتغالزایی و درآمد ناشی از این صنعت به اروپا و آمریکا اختصاصیافته است و از ۲۰ درصد باقیمانده ۲/۵ درصد سهم خاورمیانه از این میان و یک درصد سهم ایران است و این در حالی است که ایران به لحاظ طبیعت بینظیر و جذاب و بهواسطه تنوع زیستی اقلیمی منحصربهفرد است و پنجمین کشور جهان بوده و پتانسیل بالایی در صنعت طبیعتگردی دارد.
* چشمانداز کویر:
حدود یکصد کیلومتر دورتر از اصفهان در منتهیالیه جنوب شرق این استان، زیباترین تابلو طبیعت که با سرانگشتان نقاشی چیرهدست روی گستره بوم کویر این دیار دستنخورده نقش بسته است هنرنمایی میکند وقتی آدم، پایش را روی دل داغ این شنزار لطیف میگذارد، عملاً هیچ ردی نیست که برجا نماند.
پتانسیلهای کویر ورزنه:
با توجه به نزدیکی کویر ورزنه به شهر (۸ کیلومتر) و نزدیکی به خطوط انتقال نیرو و آب در صورت سرمایهگذاری و استقرار امکانات زیربنایی برای گردشگران میتواند به یکقطب گردشگری در کشور تبدیل شود. خصوصاً اینکه در ۱۰۰ کیلومتری شهر زیبای اصفهان واقعشده است در برگزاری تورهای ۲ یا ۳ روزه میتوانند گردشگران از ایستگاههای متعددی در شرق اصفهان بازدید کنند ازجمله آثار متعدد تاریخی در محور شرق مانند منار تاریخی زیار متعلق به قرون اولیه اسلام، مسجد دشتی، مسجد سلجوقی برسیان، کبوتر خانههای زیبای رودشت، قلاع تاریخی مانند قلعه ۱۰۰۰ ساله قورتان و طبیعت بکر و زیبای ورزنه، نمکزار گاوخونی که دارای چندضلعیهای زیبای نمک است، تالاب بینالمللی گاوخونی و مشاهده پرواز دستهجمعی پرندگان مهاجر و قلعه تاریخی خرگوشی در ۳۰ کیلومتری تالاب گاوخونی که دارای آسمانی صاف است و برای دیدن آسمان شب و ستارگان در شبهای کویر مساعد است.
همچنین در کویر ورزنه میتوان در صورت سرمایهگذاری خدمات زیر را ارائه داد: شترسواری، دوچرخهسواری، موتورسواری، ماشینسواری، پرواز با پاراگلایدر، سقوط آزاد از ارتفاع تلماسهها، اجرای موسیقی محلی و سنتی و ایرانی مانند دف و نی و نواختن سازها صحرایی، پایبرهنه راه رفتن در کویر که رؤیایی دلانگیز در انسان ایجاد میکند.
فرسایش در بیابان
– مراحل فرسایش بادی:
اشکال و ناهمواریهای ناشی از تأثیر باد ازنظر ژئومور فولوگها باد عامل اصلی فرسایش در بیابانها است.باد عامل برداشت مواد و رسوب آنها است. با اینحال نقش آب راهم نمیتوان در شکلگیری پدیدههای مورفولوژی این نواحی نادیده گرفت. خاکهای مناطق خشک به دلیل کمبود مواد آلی و کلوئیدی و خشکی آسیبپذیر هستند. مراحل فرسایش بادی فرسایش باد شامل سه مرحله است.این مراحل به ترتیب توضیح دادهشدهاند.
1- برداشت عمل برداشت ذرات ریز و منفصل سطح زمین توسط بادرابادبردگی میگویند. باد ذرات ریز خاک را برداشت مینماید و ذرات درشت را برجا میگذارد.عمل باد بردگی در مناطقی که مستعد هستند باعث کندن زمین تا عمق زیادی میشود. براثر باد بردگی در مناطق بیابانی عناصر درشتی بر جا میماند که بهعنوان محافظ،سطح خاک را حفظ مینماید.این پوشش را”رگ یا دشت ریگی یا سنگفرش بیابانی “میگویند. ذراتی که توسط باد حمل میشوند باعث تأثیر فرسایشی روی موانع مختلف یا سطحهای ساختمانی موجود در سر راه خود میشود که باعث سایش آنها میشود. ازآنجاییکه این عمل توسط ذرات ماسه و در ارتفاع پائین انجام میگیرد به آن سایش ماسهای نیز میگویند. با افزایش ارتفاع این اثر کاسته میشود زیرا بار موجود در باد با افزایش ارتفاع کم میشود.
این تأثیر موجب پیدایش اشکال ویژهای مانند قارچ یا دودکش ایجاد مینماید. گاهی فرسایش بادی در مناطق بیابانی موجب تشکیل شیارها و فرورفتگیهای طویل و نسبتاً عمیقی در رسوبات نرم میشود .امتداد این شیارها معمولاً در جهت بادهای اصلی منطقه است .این دیوارها یا تیغههای بین شیارها را “یار دانگ” میگویند.اینگونه ساختمانها اولین بار در ترکستان مشاهده و نامگذاری شده است.
2- حمل باد موادی را که فرسایش و روبیده است بهصورت بار بستری (ذراتی که به علت وزن آنها یا درشتی در سطح یا نزدیک زمین حمل میشوند) یا بهصورت بار معلق (ذراتی که به علت ریزی در هوا معلق میمانند) جابجا میکند .درواقع به سه شکل مواد را حمل میکند: – حالت معلق : ذرات بسیار ریز خاک با قطر کمتر از 1/. میلیمتر به این صورت جابجا می شود.
– حالت خزشی :
قدرت باد سبب میشود تا ذرات درشت خاک بهصورت غلطان درروی سطح زمین به حرکت درآیند. معمولاً ذراتی با قطر 5/ تا 2 میلیمتر حمل میشوند.
– حالت جهشی : ذراتی که باد نمیتواند آنها را بهصورت معلق یا خزشی حمل نماید بهصورت جهشی حمل نماید.
3- رسوبگذاری باکم شدن سرعت باد، از قدرتش برای حمل ذرات کاسته میشود و ذرات در نقطهای از حرکت باز و رسوبگذاری میکند. ذرات در شتر بهصورت تلماسه و دانههای ریزتر بهصورت لایههای افقی (لس) تهنشین میشوند. اشکال و ناهمواریهای ناشی از تأثیر باد
1- اشکال ناشی از عمل سایش ذراتی که توسط باد حمل میشوند پس از برخورد با موانعی که بر سر راه آنها وجود دارد موجب سایش آنها میشود. این عمل در نزدیک سطح زمین و توسط ذرات ماسه انجام میگیرد به “سایش ماسهای”معروف است .قطعهسنگها ، ساختمانها، موانع دستساز انسان تحت تأثیر این نوع فرایند قرارمی گیرند. اگر سطح سنگ از کانیهای با سختی یکسان تشکیلشده باشد.
سطح آن صاف و صیقلی میشود ولی اگر دارای کانیهای با سختی متفاوت باشد سطح آن خراشیده یا نقطهنقطه میشود.
اگر سنگ به هر دلیلی از چند جهت تحت تأثیر سایش قرار گیرد دارای چند سطح صاف با گوشههای نوکتیز میشود که به آن” باد ساب”میگویند. اگر موانع سنگی منفرد در مسیر باد دارای جنس متفاوت با سختی متفاوت باشند. باعث به وجود آمدن اشکالی ستونی مانند قارچها یا سندان کفاشی میشود.
2- دشت ریگی یا رگ در مناطق فاقد پوشش گیاهی باد بردگی باعث برداشت ذرات ریز و قابلحمل میشود و ذرات درشتتر بر جای میمانند، که به آن دشت ریگی میگویند.
3- حفره و فرورفتگی در بعضی بیابانها باد حفرهها و فرورفتگیهای ایجاد میکند. ژئومور فولوژیست ها معتقدند این پدیده در اثر فرسایش بادی به وجود میآید.
حفرهها غالباً کمعمق و در جهت باد غالب قرار دارند.
4- یار دانگ فرسایش بادی در بعضی مناطق صحرایی موجب تشکیل شیارها و فرورفتگیهای طویل و نسبتاً عمیقی در رسوبات نرم میشود که این شیارها را “بادکند”و به دیوارهای میان آنها “یار دانگ” میگویند. امتداد شیارها معمولاً در جهت بادهای اصلی منطقه است.
ارتفاع یار دانگها به دهها متر و طول آنها به کیلومترها برسد. محققین معتقدند ایجاد یار دانگها نتیجه دخالت فرسایش آبی – بادی است. در لوت گستره بسیاری از یار دانگ (کلوتها) دیده میشود.
5- اشکال تراکمی باد ذراتی را که با خود حمل میکند ، سرانجام به علت از دست دادن قدرت حمل خود یا برخورد با موانع موجود در سر راه خود، بر جای میگذارد.
نتیجه این عمل به وجود آمدن اشکال متفاوتی است .تپههای ماسهای از بارزترین اشکال تراکمی بادها هستند. در ذیل پارهای از آنها ذکرشده است.
به منطقه وسیعی که از تپههای ماسهای گوناگون تشکیل پوشیده شده باشد ارگ گویند.
الف) تپههای ماسهای ذراتی که توسط باد حمل میشوند وقتی با موانع موجود در سر راه خود برخورد میکنند. دانههای ماسه همراه باد وقتی به مانع برخورد کرد در پای آن یا در قسمت بادپناه بر جای میمانند و توده برجستهای به وجود میآورد که خود موجب جمع شدن ذرات بیشتر و تشکیل تلماسه میشود.
تلماسهها پس از تشکیل به حرکت خود ادامه میدهند و در جهت حرکت باد جابجا میشوند. بین ترتیب که باد ذرات ماسه را از سمت مقابل خود بهطرف بالا و جلو میراند و پس از رسیدن به قله (نقطه قرار) در سمت دیگر به پایین میافتد. تکرار این عمل بهتدریج موجب جابجایی تپه میشود. این جابجایی گاهی به 10تا 20 متر در سال میرسد. در سطح تلماسهها برجستگیهایی دیده میشود که به آن” اثر موجی”میگویند. ارتفاع تلماسهها گاهی تا 200 متر هم و عرض یک کیلومترمی رسد.
انواع تلماسه:
بار خان یا برخان: تلماسهای است هلالی شکل که بهصورت متقارن یا غیرمتقارن دیده میشود. دارای دو بازو است. در جهت مقابل باد دارای شیب ملایم اما در جهت مخالف باد دارای شیب تند است .طرف محدب سمت باد قرار دارد. اگر یک یا چند بار خان در کنار یکدیگر تشکیل شود، بارخان های عرضی تشکیل میشود.در این نوع تپهها جهت باد غالب منطقه عمود بر محور تپهها است. اگر یکی از بازوها به علت تغییر باد غالب یا بادهای فرعی توسعه یابد و رشد نماید یک تپه طولی تشکیل میشود. که محور تپه موازی باد غالب منطقه است.
سیف: تپه ماسهای کشیده است. نوک آن تیز و انتهای آن مدوراست. دامنه مخالف باد دارای شیب تندتری نسبت به دامنه رو به باد دارد.قسمت پیشانی آن مثلثی با یالهای تیز و گاهی قوسی شکل است.
– سیلک: سیلکها از اتصال سیفها و بهصورت خطوط موجداری به وجود میآید و تشکیل آن بستگی به باد غالب منطقه دارد. شکل کلی آنها دندانهدار و مارپیچی است.
– قورد یا هرمهای ماسهای:
قورد ها نتیجهای بارخان ها و سیفها است. بار خانها و سیفها در جهات مختلف بهتدریج به یک نقطه متوجه میشوند و درنتیجه،عوامل و موانع گوناگون از پیشرفت آنها جلوگیری مینماید. در این حالت تپههای ماسهای در اثر بادهای مسلط ،تشکیل تودهای عظیمی را میدهد که همان قورد است.
ارتفاع تپهها بلندتر از سایر تپهها است
. ب) لس:
لس رسوبی بادی است که از ذرات یکنواخت، ناپیوسته و معمولاً زاویهدار یا نیمه زاویه دار تشکیلشده است.
اندازه ذرات آن در حد سیلت ،همراه باکمی رس و گاهی ماسه است.
رنگ لس، به علت هوازدگی شیمایی کانیهای آهندار و ایجاد اکسیدهای آهن ،معمولاً زرد یا قهوهای است .لس ها از تهنشین شدن ذراتی که بهصورت معلق و بهوسیله باد حمل میشوند به وجود میآیند و ممکن است دارای منشأ صحرایی یا یخچالی باشد.
نمونههای آن در غرب کپه داغ و گرگان وجود دارد.
ج) نبکا یا تل نباتی:
درجاهایی که سطح آبهای زیرزمینی بالا است و موجب رویش گیاهان شده است، انباشت ماسه در پناه گیاهان انجام میگیرد که بهصورت نبکا یا تل نباتی ظاهرمی شود.
این پدیده در پناه گیاهان نمک دوست و خشکی دوستی که توان به دام انداختن ماسه را داشته باشد شکل میگیرد و به نام همان گیاه نامیده میشود.
علاوه بر ماسههای روان مواد ریز مانند سیلت و ذرات و نمک و گچ میتوانند بهصورت نبکا ظاهر شوند.
بزرگترین نبکا در ایران در مغرب دشت لوت و متراکمترین آنها در دشت جازموریان دیده میشود.
6-ورنی صحرا:
ورنی پوستهای از ترکیبات آهنی است که در اثر نیروی “کاپیلاریته” درروی سنگها ظاهرمی شود. بهواسطه ترکیبات آهن، رنگ آنها تیره است و در اثر عمل سایش باد صیقلی شده و نهایتاً در مقابل باد و ذرات شن و ماسهی همراه آن مقاوم میشود. در اثر سایش باد در مناطق خشک قلوهسنگها را صیقل داده و سطوحی در آنها ایجاد میکند که به این قلوهسنگها ” ویند کانتر”میگویند.
